ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

       Στην ουσία μιλάμε μόνο για αγιογραφία και όχι για κοσμική, αξιόλογη τουλάχιστον, ζωγραφική. Η αγιογραφία, λοιπόν, θα μπορούσε να καταταχθεί στις εξής περιόδους και «Σχολές»:

    α) Από την ΄Αλωση ως το 1526 περίπου: διαμόρφωση της λεγόμενης «Κρητικής Σχολής».

    β) Από το 1527 ως το 1630: εξάπλωση και κυριαρχία της Κρητικής Σχολής και στην υπόλοιπη Ελλάδα.

     γ) Από το 1630 ως το 1700: ανάπτυξη τοπικών εργαστηρίων αγιογραφίας.

     δ) Από το 1700 ως το 1830: ανάπτυξη αγιογραφικών τάσεων στη Β. Ελλάδα (Δ. Μακεδονία και ΄Ηπειρο). Επιστροφή στην παράδοση στο ΄Αγ. ΄Ορος και στην Αττική.

      1. Κατά την πρώτη περίοδο έχουμε ένα πλήθος Κρητών ζωγράφων, οι οποίοι αναλαμβάνουν την εκτέλεση πλήθους παραγγελιών για την παραγωγή φορητών εικόνων από ενετοκρατούμενες κυρίως περιοχές και την ίδια τη Βενετία. Για τοιχογραφίες δεν παρατηρείται ενδιαφέρον, αφού δεν είναι εμπορεύσιμο είδος. Από τους πολλούς ζωγράφους αυτής της περιόδου αξίζει να αναφερθούν οι: α) Ανδρέας Ρίτζος (; - 1492). Περίφημες οι μεγάλες εικόνες της Παναγίας του Πάθους. β) Ανδρέας Παβίας (; - μετά το 1504). Η τεχνοπτροπία του έχει στοιχεία επηρεασμού από την αντικλασική τάση της τελευταίας παλαιολόγειας περιόδου, ένα είδος γοτθικού ρεαλισμού. γ) Νικόλαος Τζαφούρης (; - πριν από το 1501). Βρίσκεται πλησιέστερα στα σύγχρονά του ιταλικά έργα, π.χ. του Bellini.

    Στη διαμόρφωση και τον εμπλουτισμό της «Κρητικής Σχολής» συντέλεσαν πολύ σπουδαίοι καλλιτέχνες που ήρθαν εδώ από την Κων/πολη, όπως οι: Νικόλαος Φιλανθρωπηνός, Εμμ. Ουρανός, Αλέξης και Αγγελος Απόκαυκος, Ανδρόνικος Συναδινός κ.ά.

     Περί τις αρχές του 16^ου αι., τότε που οργανώθηκε στη Βενετία η ελληνική-ορθόδοξη κοινότητα, καταφθάνουν στη Βενετία και αξιόλογοι Κρήτες ή κρητικίζοντες ζωγράφοι, όπως οι: Ιωάννης Παρμενιάτης, Γεώργιος Λουμπίνας, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Αντώνιος Βασιλάκης, Μιχαήλ Δαμασκηνός, Μάρκος Στρελίτζας- Μπαθάς, Θωμάς Ματαθάς κ.ά.

    2. Κατά τη β΄ περίοδο Κρήτες ζωγράφοι κλήθηκαν ν’ αγιογραφήσουν τα καθολικά πλούσιων μοναστηριών. Λίγα δείγματα της δουλειάς τους στην ηπειρωτική Ελλάδα συναντάμε σε τοιχογραφίες των μονών Δολίχης (Θεσσαλία), Προυσού, Αίγινας, Πρωτάτου Αγ. ΄Ορους κ.α.

       Ο πρώτος που θα κληθεί ν’ αγιογραφήσει το μοναστήρι του Αγ. Νικολάου στα Μετέωρα (1527) ήταν ο μοναχός Θεοφάνης Στρελίτζας, ο Μπαθάς, από το Ηράκλειο. Περί το 1535 θα τον βρούμε στη μονή της Αγ. Λαύρας στο ΄Αγ. ΄Ορος μαζί με τα δυο του παιδιά. Εδώ εικονογραφεί το καθολικό της μονής, στις μεγάλες επιφάνειες του οποίου έχει τη δυνατότητα να αναπτύξει τη μνημειακή τοιχογραφία. Η εργασία του αυτή, πρωτοποριακή για την εποχή, το χώρο και τη θεματολογία και την τεχνοτροπία της, θ’ αποτελέσει πλέον πρότυπο για τη διακόσμηση μοναστηριακών ναών. Μαζί με το γιο του Συμεών θα ζωγραφίσουν τη νεοσύστατη μονή Σταυρονικήτα (καθολικό και τράπεζα).

      Ο Θεοφάνης θα παραμείνει στο ΄Αγ. ΄Ορος ως το 1558. Μετά επέστρεψε στο Ηράκλειο όπου και πέθανε (1559). Στο Θεοφάνη και τους γιους του πρέπει ν’ αποδοθεί και η εντυπωσιακή τοιχογραφική διακόσμηση της μεγάλης Τράπεζας της Λαύρας. Εκτός από το στενό κύκλο του Θεοφάνη, την ίδια εποχή εργάζονται στο ΄Αγ. ΄Ορος και άλλοι Κρήτες ζωγράφοι, όπως ο Τζώρτζης.

     ΄Εργα της σχολής του Θεοφάνη θα βρούμε ακόμη στη μονή Μεταμορφώσεως Μετεώρων, στο μητροπολιτικό ναό της Καλαμπάκας, στη μονή Μεγάλων Πυλών (Δουσίκου) κ.α.

   Σύγχρονος περίπου του Θεοφάνη είναι και ο ζωγράφος Αντώνιος, δημιουργός μεγάλου μέρους των τοιχογραφιών του παλαιού καθολικού της μονής Ξενοφώντος. Στον ίδιο ζωγράφο αποδίδονται και άλλες τοιχογραφίες κτισμάτων του Αγ. ΄Ορους.

     Αμέσως μετά το Θεοφάνη (1560) προσκαλείται στο Άγ. ΄Ορος ο Θηβαίος ζωγράφος Φράγγος Κατελάνος για να ζωγραφίσει το παρεκκλήσι της Λαύρας ΄Αγ. Νικόλαο. Στο έργο του Φράγγου ενσωματώνονται η προσωπική του σφραγίδα, επιρροές Θεοφάνειες, παλαιολόγεια και ιταλικά πρότυπα. Το θαυμάσιο έργο του Φράγγου, ενυπόγραφο ή όχι, θα το συναντήσουμε και σε πολλά άλλα μέρη: στην Αιτωλία (μονή Μυρτιάς), στα Γιάννενα (μονή Φιλανθρωπηνών), στα Μετέωρα (μονή Βαρλαάμ) κ.α. Θηβαίοι είναι και δύο άλλοι ζωγράφοι, οι αδελφοί Γεώργιος και Φράγγος Κονταρής. ΄Εργα τους συναντούμε στα Μετέωρα (μονή Βαρλαάμ), στη Βοιωτία (μονή Οσίου Μελετίου), στην Εύβοια, στην Πελοπόννησο κ.α.

      Οικογένειες ζωγράφων θα συναντήσουμε στην περιοχή της Καστοριάς, γνωστών κυρίως με τα μικρά τους ονόματα, που όμως κινούνται και σε άλλες περιοχές (π.χ. Τριχωνίδα, ΄Ηπειρο κ.α.). Στην ίδια περιοχή θα δραστηριοποιηθεί και ο Ονούφριος, από το Μπεράτι της Αλβανίας.

    Η Κρητική Σχολή, όμως, δεν παρήγαγε μόνο εξαίσιες τοιχογραφίες, αλλά και πληθώρα φορητών εικόνων. Πολυάριθμοι είναι οι δημιουργοί αυτού του είδους. Από αυτούς περιοριζόμαστε στη μνημόνευση δύο, των πιο αξιόλογων:

    α) Του Μιχαήλ Δαμασκηνού (16^ος αι.): Πρόκειται για το διασημότερο ίσως για την εποχή του.΄Ηταν περιζήτητος. Τα έργα του είναι πολυάριθμα. Δέχτηκε παραγγελίες από το ΄Αγ. ΄Ορος, το Σινά, την Πάτμο, το Γαλαξίδι κ.α. Ανέλαβε τη διακόσμηση με εικόνες της νέας ελληνικής εκκλησίας του Αγ. Γεωργίου της Βενετίας αλλά δεν την ολοκλήρωσε. Είναι δημιουργός πολλών νέων εικονογραφικών τύπων. ΄Άνοιξε νέους δρόμους στην αγιογραφία με το πάντρεμα του παλαιού/παραδοσιακού με το νέο.

    β) Του Γεωργίου Κλότζα (16^ος - 17^ος αι.): Ανήκει σε οικογένεια ζωγράφων. ΄Εργα του σώζονται στη Βενετία, στην Πάτμο, στο Σινά, στην ΄Αρτα, στην Αθήνα και στη Ζάκυνθο. ΄Εχει στολίσει με μικρογραφίες και πολλούς κώδικες. Κατατάσσεται στους λόγιους ζωγράφους.

     Πέρα από τους παραπάνω υπάρχει και μια πλειάδα άλλων Κρητών ζωγράφων της ίδιας εποχής, που εκφράζουν όμως συντηρητικότερες τάσεις. Μεταξύ αυτών αναφέρονται και οι: Φραγγιάς Καβερτζάς, Βενέδικτος Εμπόριος, Ιερεμίας Παλλαδάς και Εμμ. Λαμπάρδος.

     3. Κατά την τρίτη περίοδο έχουμε τη δράση αρκετών Κρητών ζωγράφων -παραδοσιακής/συντηρητικής τεχνοτροπίας- που δημιούργησαν κυρίως μακριά από την Κρήτη, είτε μεμονωμένα είτε κατά συντεχνίες. Μνημονεύουμε τους πλέον αξιόλογους:

    α) Εμμανουήλ Τζάννες Μπουνιαλής (1610 - 1690): Λόγιος ιερωμένος από το Ρέθυμνο. ΄Ισως ο σημαντικότερος ζωγράφος της εποχής. Δημιούργησε ένα προσωπικό στυλ. Εργάστηκε κυρίως στην Κέρκυρα.

    β) Θεόδωρος Πουλάκης (1622 - 1692): Από τα Χανιά. Ως καινοτόμος στηρίζεται κυρίως σε φλαμανδικές χαλκογραφίες. Ως παραδοσιακός ακολουθεί προπάντων τον Γ. Κλοτζά. Στο έργο του κυριαρχεί η χαλαρή κίνηση. Εργάστηκε κυρίως στην Κέρκυρα.

   γ) Βίκτωρ (17^ος αι.): Δεν αναπτύσσει καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες. Αναπαράγει ευσυνείδητα καθιερωμένες τεχνοτροπίες.

     δ) Στη Ζάκυνθο και σε άλλα Ιόνια νησιά κατέφυγαν (κυρίως μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους) και εργάστηκαν πολλοί Κρήτες ζωγράφοι ή ξυλογλύπτες, όπως οι αδελφοί Καιροφύλλα, ο Αντώνιος Μπορής, ο Ηλίας Μόσκος (ο σημαντικότερος), ο Μ. Αγαπητός, ο Φιλόθεος Σκούφος κ.ά.

     ε) Κρήτες ζωγράφους του 16^ου και 17^ου αι. θα βρούμε και σε πολλά αιγαιοπελαγίτικα νησιά (Πάτμο, Αμοργό, Σάμο κ.ά.). Σε αυτούς αναφέρονται οι Εμμ. Σκορδίλης, ο Μιχελής, ο ιερομόναχος Ιάκωβος, ο Μακάριος Καλλέργης, ο Ιωάννης Δέκαρχος κ.ά.

     Την ίδια περίοδο θα συναντήσουμε αρκετές οικογενειακές συντεχνίες καλλιτεχνών, συνήθως τοιχογράφοι, και στην ηπειρωτική Ελλάδα, γνωστοί οι περισσότεροι με τα βαπτιστικά τους ονόματα. Θα τους συναντήσουμε στη Μακεδονία (Κων/νος, Ιωάννης, Μιχάλης), στη Θεσσαλία/Στερεά/΄Αγραφα (οι ΄Αληστοι, Ιάκωβος και Δημήτριος, Δημ. Αναγνώστης κ.ά.), στην Πελοπόννησο (αδελφοί Μόσχου, Ιωάνν. ΄Υπατος κ.ά.).

    4. Η 4^η περίοδος της τουρκοκρατούμενης ζωγραφικής εισάγεται με ένα ζωγράφο που αντιπροσωπεύει τη συντηρητική/αθωνική ζωγραφική τάση στην αγιογραφία, τον ιερομόναχο Δαμασκηνό από τα Γιάννενα.

      Ο Δαμασκηνός (18^ος κυρίως αι.) άρχισε τη ζωγραφική του δράση τουλάχιστο από την τελευταία 10ετία του 17^ου αι. (το 1691 ζωγραφίζει το ναό της μονής του Αγ. Δημητρίου στη Σκύρο). Το 1717 τοιχογραφεί το καθολικό της μονής Καρακάλου, και το 1719 το ναό στο παρεκκλήσι της Κουκουζέλισσας της Μεγίστης Λαύρας στο ΄Αγ. ΄Ορος. Τις τοιχογραφίες του χαρακτηρίζουν φωτεινά και επίπεδα χρώματα σε μαύρο φόντο, περιγράμματα και χαρακτηριστικά προσώπων με σταθερές γραμμές, φωτοστέφανοι με ανάγλυφα κοσμήματα κ.ά.

    ΄Ενας άλλος Διονύσιος, μοναχός από το Φουρνά των Αγράφων, αντιπροσωπεύει μια περισσότερο δυναμική τάση, μιμητής, όπως ο ίδιος λέει, του περιώνυμου του Εμμανουήλ του Πανσέληνου. Ετούτος ο Διονύσιος δε θα μπορούσε να καταταγεί στους μεγάλους μαστόρους του χρωστήρα. ΄Εμεινε δε στην Ιστορία της ζωγραφικής όχι ως μεγάλος ζωγράφος αλλ’  ως συγγραφέας του βιβλίου «Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης», που γνώρισε αλλεπάλληλες εκδόσεις και επηρέασε το χώρο της αγιογραφίας. Ως ζωγράφος ο Διονύσιος έγινε γνωστός κυρίως από τις τοιχογραφίες του κελιού στις Καρυές.

    ΄Ενας άλλος μιμητής, ανώνυμος, του Πανσέληνου είναι ο ζωγράφος του παρεκκλησίου του Αγ. Δημητρίου στο καθολικό της μονής του Βατοπεδίου. Πρόκειται για υψηλής ποιότητας τοιχογραφίες, με πολλές και καλλιτεχνικά κι ορθογραφικά άρτιες επιγραφές.

       Της ίδιας ποιότητας και τεχνοτροπίας είναι και τοιχογραφίες στο νάρθηκα του παρεκκλησίου της Κουκουζέλισσας, των οποίων δημιουργός φέρεται κάποιος Δαβίδ από τον Αυλώνα. Σε αυτό θα πρέπει να αποδοθεί και η εικονογράφηση της βασιλικής του Αγ. Νικολάου της Μοσχόπολης. Ομοιότητες βρίσκουμε και σε πολλές τοιχογραφίες του Αγ. ΄Ορους (π.χ. στο νάρθηκα της μονής του Δοχειαρίου).

      Κατά τη διάρκεια του 18^ου αι. έχουν αφήσει τη σφραγίδα τους σε τοιχογραφίες του Αγ. ΄Ορους πολλοί ζωγράφοι από τις βορειοδυτικές περιοχές (Δυτ. Μακεδονία, ΄Ηπειρο), όπως οι: Κοσμάς, Σεραφείμ και Ιωαννίκιος από τα Γιάννενα εργάστηκαν στις μονές Καρακάλου και Παντοκράτορα, οι Γαβριήλ και Γρηγόριος από την Καστοριά στη Γρηγορίου, οι αδελφοί Κων/νος και Αθανάσιος από την Κορυτσά στις μονές Ξηροποτάμου, Φιλοθέου και Ξενοφώντος. Μια άλλη οικογενειακή συντροφιά από τη Χαλκιδική, ο Μακάριος και τ’ ανίψια του Βενιαμίν και Ζαχαρίας, εγκαταστάθηκαν στις Καρυές και διακόσμησαν τράπεζες και παρεκκλήσια.

     ΄Ενα από τα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής τέχνης του 18^ου αι. είναι η εμφάνιση μιας πληθώρας ζωγράφων που κατάγονταν από διάφορα χωριά της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Δυτ. Μακεδονίας (Καλαρρύτες, Καπέσοβο, Λοζέτζι, Γράμποβο, Γράμμοστα κ.ά.). Ανάμεσα σε αυτούς αναφέρονται ο Νικόλαος Χωραφάς και οι δυο γιοι του, η οικογένεια Καλούδη, οι αδελφοί Γαβριήλ και Γρηγόριος, ο Νικόλαος Πλακίδας κ.ά.

      Αλλά και άλλες περιοχές της Ελλάδας ανέδειξαν κατά την περίοδο αυτή αξιόλογους ζωγράφους, όπως α) η Στερεά Ελλάδα τους Ρίζο, Αθανάσιο και Ιωάννη από τα ΄Αγραφα, Δημήτριο Αναγνώστη, Αγάπιο, Σέργιο και Γεώργιο, Δημήτριο και Ιωάννη από τους Δομιανούς, Πέτρο και Ζαχαρία Βάκους, Γεώργιο Διαμαντόπουλο και Γεώργιο Αναγνώστου από το Φουρνά κ.π.ά.· β) η Θεσσαλία τους Θεοδόσιο και Θεόδωρο Ουρία από την Αγιά· γ) η Αττική την οικογένεια των Αθηναίων ζωγράφων Γεωργίου, Αθανασίου και Ιωάννη Ντούντα, οι οποίοι άφησαν επώνυμες εικόνες. Στην Αθήνα και στην Αττική, όμως, εργάστηκαν σε εκκλησίες και πολλοί Πελοποννήσιοι ζωγράφοι, με σημαντικότερο το Γεώργιο Μάρκου· δ) η Πελοπόννησος τους Νατάλιο, Ιωάννη Οικονόμο, Γεώργιο και Αντώνιο Μάρκου (εργάστηκαν κυρίως στην Αθήνα και στην Αττική), ιερομόναχο Ιερεμία, Γεώργιο, Κυριάκο, Παναγιώτη και Νέστορα Κουλιδά, Ηλία Σακελλαρίου, Παύλο Σακελλαρόπουλο κ.ά.· ε) η Κρήτη τους ιερομόναχο Φιλόθεο, Πέτρο και Μιχάλη Πεδιώτες, Γεώργιο Κοντορίνη, Γεώργιο Κρήτα (ζωγράφισε στην Κων/πολη), Γεώργιο Κυδωνιαίο, Ιωάννη Σκορδίλη, Ιωάννη Κορνάρο, Γεώργιο/Τζώρτζη Καστροφύλακα (τον σημαντικότερο ζωγράφο του πρώτου μισού του 18^ου αι.) κ.ά.· στ) τα νησιά του Αιγαίου τους Κύριλλο Φωτεινό, Κων/νο Καθαρακτούση, Ιωάννη και Μιχαήλ Χωματζά, Ζωρζή Γρηγοράκη, Χριστόδουλο Καλλέργη, Ανδρέα Μοστράτο κ.ά. Αξιόλογες είναι οι επιδόσεις Χιωτών κυρίως τεχνιτών στην ξυλογλυπτική και στη λιθογλυπτική, όπως αυτές αποτυπώθηκαν σε εικονοστάσια κτλ. με περίτεχνα σκαλίσματα· ζ) ο Πόντος και η Θράκη τους Ιωσήφ Πασχάλη (από την Καισάρεια), Μιχαήλ (από την ΄Εφεσο), Ράλιο Ράλιου, Μόσχο, ιερέα Γρηγόριο, Θεόφιλο Φυτιάνο κ.ά.· η) τα Επτάνησα τους Νικόλαο Καλλέργη, Σπυρίδωνα Στέντα, Γεράσιμο Κουλουμπή, Γεώργιο Γρυπάρη, Γεώργιο Χρυσολωρά, ΄Αγγ. Δημητσιάνο, Ανδρέα Καραντηνό, Παναγιώτη Δοξαρά (δυτικότροπο ζωγράφο, συγγραφέα και του βιβλίου «Περί ζωγραφίας»), Νικόλαο Δοξαρά, Νικόλαο Κουτούζη, Νικόλαο Καντούνη κ.ά.