Σπαρτιάτες - περίοικοι - είλωτες

Τους κατοίκους της Λακωνικής τους βρίσκουμε από τους αρχαιότατους χρόνους διαιρεμένους σε 3 τάξεις: τους Σπαρτιάτες, τους περιοίκους και τους είλωτες. Σπαρτιάτες ήταν οι κάτοικοι της πόλης της Σπάρτης, οι οποίοι αποτελούσαν το διαρκή στρατό και ήταν οι μόνοι εκλέξιμοι στα δημόσια αξιώματα και τις δημόσιες λειτουργίες. Με τίποτε άλλο δεν ασχολούνταν. Ζούσαν από τα κτήματα που είχαν γύρω από τη Σπάρτη και τα καλλιεργούσαν οι είλωτες. Ο Σπαρτιάτης, για να έχει πλήρη πολιτικά δικαιώματα, όφειλε να κάμει δύο πράγματα: α) να τηρεί αυστηρά τη θεσμοθετημένη πειθαρχία, και β) να συνεισφέρει για τη λειτουργία των δημόσιων δείπνων, συσσιτίων. Άρα, όσο αυξάνονταν οι φτωχοί, τόσο λιγόστευαν οι Σπαρτιάτες πολίτες. Όσοι έχαναν το δικαίωμα του πολίτη ονομάζονταν «υπομείονες». Αυτοί μπορούσαν να επανακτήσουν την ιδιότητα του πολίτη, όταν ξεπερνούσαν τη φτώχεια.

Οι περίοικοι ήταν κι αυτοί ελεύθεροι πολίτες, αλλ’ όχι της Σπάρτης. Ήταν πολίτες των άλλων πόλεων της Λακωνικής. Μετείχαν στα κοινά μόνο της δικής τους πόλης. Ως στρατιώτες υπηρετούσαν μόνο όταν τους καλούσε η Σπάρτη. Κυριαρχικά δικαιώματα στη Λακωνική ασκούσε μόνο η Σπάρτη. Όσοι περίοικοι νικούσαν στα ολύμπια δεν αναγορεύονταν Σπαρτιάτες, αλλά Λάκωνες. Οι Σπαρτιάτες είχαν σε μεγάλη υπόληψη μερικούς περίοικους, όλως ιδιαιτέρως δε τους Αμυκλαίους, από τους οποίους παρέλαβαν τα Υακίνθια. Η υποτέλεια των περιοίκων στους Σπαρτιάτες εξισορροπούνταν από άλλα προνόμια και πλεονεκτήματα.

Η ονομασία είλωτες, κατά τον Έφορο, παράγεται από το όνομα της Λακωνικής πόλης Έλος, επειδή οι κάτοικοί της επαναστάτησαν και στη συνέχεια νικήθηκαν και υποδουλώθηκαν. Το πιθανότερο, όμως, είναι να παράγεται από το ρήμα αιρέω,-ώ/ έλω = συλλαμβάνω, αιχμαλωτίζω, κυριεύω. Άρα είλωτες ήταν οι δούλοι που προέρχονταν από αιχμαλωσία. Είλωτες ήταν οι γεωργοί που κατοικούσαν στα χωριά και στους αγρούς της Λακωνικής. Αυτοί καλλιεργούσαν τα χωράφια των Σπαρτιατών ανταμειβόμενοι με μέρος της παραγωγής τους. Μπορούσαν να έχουν και δική τους περιουσία. Στο στρατό υπηρετούσαν συνήθως ως ψιλοί, πολύ σπάνια δε ως οπλίτες· όποτε δε τυχόν επιδείκνυαν εξαιρετική γενναιότητα (αρίστευαν), εις ανταμοιβή απελευθερώνονταν· αυτοί ήταν οι «νεοδαμώδεις», δηλαδή αυτοί που πρόσφατα γίνανε δεκτοί στο δήμο. Αυτοί ή κατοικούσαν στη Σπάρτη ως «υπομείονες» (= αυτοί που έχασαν τα πολιτικά τους δικαιώματα λόγω πτώχευσης) ή στέλνονταν σε εξωτερικές υπηρεσίες ή στις αποικίες. Οι είλωτες είχαν οικογένεια, μιλούσαν ελληνικά και είχαν συνείδηση της ελληνικής τους καταγωγής. Διαρκής δε και διακαής τους πόθος ήταν ν’ αποκτήσουν την ελευθερία τους. Γιαυτό συχνά προκαλούσαν φοβερά προβλήματα στη Σπάρτη. Αυτό ανάγκαζε και τους πολίτες και τις αρχές να βρίσκονται σε διαρκή επαγρύπνηση. Εξ αυτού και η κρυπτεία, δηλ. η αιφνίδια κατά τη νύχτα επιδρομή Σπαρτιατών κατά των πλέον επικίνδυνων ειλώτων.