Η ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ

ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

      Η Επανάσταση του 1821 δεν ήρθε σαν μια αιφνίδια έκρηξη ενός επί αιώνες ανενεργού ηφαιστείου. Υπήρχαν πολλές ενδείξεις ότι σιγόβραζε στην ψυχή του Γένους αυτή η ώρα, ότι εκυοφορείτο η μεγάλη Γέννα. Και ο τοκετός δεν ήταν μεν τεχνητός, υπήρξαν όμως πολλοί εξωτερικοί παράγοντες που τον επηρέασαν, που τον διευκόλυναν. Υπήρξε παράλληλα και μακρόχρονη επώαση και προετοιμασία στην ψυχή του ίδιου του Γένους. Σε αυτά θα αναφερθούμε πολύ επιγραμματικά.

     1. Το ολονέν αυξανόμενο ενδιαφέρον, ιδίως τον τελευταίο ενάμιση αι., των Ευρωπαίων για την Ελλάδα και τους Έλληνες. Αυτό το ενδιαφέρον άρχισε, βέβαια, πολύ νωρίτερα, αλλά αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά την αρχαία ελληνική πνευματική κληρονομιά. Και εκδηλώθηκε με πολλούς τρόπους: με τον περιηγητικό και αρχαιογνωστικό περιηγητισμό, με το επιστημονικό ενδιαφέρον ανακάλυψης και μελέτης χειρογράφων, με την αποστολή ιεραποστολών και την εγκατάσταση προξένων στην Ανατολή, με την επαφή με ΄Ελληνες λογίους από τους οποίους πληροφορούνταν τα δεινά του Γένους και τη θέλησή του για Λυτρωμό, με το αυξανόμενο ενδιαφέρον των Μεγάλων Δυνάμεων για τον υπόδουλο χώρο, ενδιαφέρον που εξελίχθηκε σε ανταγωνισμό μεταξύ Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας κτλ. ΄Ολα αυτά έφεραν την γνωριμία και τη συμπάθεια των Ευρωπαίων πολιτών με/προς τους υπόδουλους ΄Ελληνες. Αυτή η συμπάθεια εκφράστηκε με πολλούς τρόπους και από πολλούς εξέχοντες Ευρωπαίους (π.χ. με συγγραφές, διακηρύξεις κτλ.).

      2. Η Γαλλική Επανάσταση. ΄Ηταν το γεγονός που συγκλόνισε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη της εποχής, ιδιαίτερα τα μονολιθικά καθεστώτα της. Τα κηρύγματά της για ελευθερία άναψαν φλόγες στους υπόδουλους λαούς. ΄Ενα κύμα ατομικής και εθνικής αφύπνισης απλώθηκε παντού. Ιδιαίτερα ευαίσθητοι δέκτες ήταν οι ΄Ελληνες, με πρωτοπόρους πολλούς λογίους και εμπόρους που έρχονταν σ’ επαφή με τη Δύση. Αυτοί μεταλαμπάδευαν το πνεύμα της και στον υπόδουλο λαό μέσα από πολλά κανάλια.

       3. Η (φραστική κυρίως) υποστήριξη της Ρωσίας προς τους ορθοδόξους λαούς των Βαλκανίων. Αυτή υποδαύλιζε ή και φούντωνε τις λυτρωτικές σπίθες που σιγόκαιαν στις υπόδουλες ψυχές. Αποτέλεσαν άλλωστε και μέγα όπλο στα χέρια και στις διακηρύξεις των εθνεγερτών.

      4. Η βαθμιαία παρακμή της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αυτή προερχόταν τόσο από εσωτερική αποσύνθεση όσο και από εξωτερικές ενοχλήσεις. Το εσωτερικό μέτωπο ήταν πολύπλοκο:διαφθορά, διοικητική διάλυση, αμφισβητήσεις, ενδοτουρκικές εξεγέρσεις (Αλή πασάς κτλ.), επαναστατικά κινήματα των υποδούλων, διάδοση ανατρεπτικών ιδεών, απειθαρχίες κτλ. Προσπάθεια από το μεταρρυθμιστή σουλτάνο Σελίμ Γ΄ για να ανατάξει την κατάσταση όχι μόνο απέτυχε αλλά επέφερε και την εκθρόνισή του.

     5. Η διάδοση της ελληνικής παιδείας στα ευρύτερα λαϊκά στρώματα. Αυτό έγινε προπάντων από το τέλος του 17^ου αι. κ.εξ. με πρωτοβουλία της Εκκλησίας και τη δράση πολλών Ελλήνων λογίων, κληρικών και μη. Το κίνημα του Διαφωτισμού συνέβαλε πολύ. Η ίδρυση σχολείων και σχολών αφύπνισε τα πνεύματα που συνειδητοποιούσαν την ανάγκη για εθνική αποκατάσταση.

       6. Tα επαναστατικά κινήματα, κυρίως του τελευταίου αιώνα: Ορλωφικά, Ρήγα Φεραίου, Σουλιωτών, Σέρβων κ.ά.

       7. Η διάδοση και η εδραίωση του αρματολικισμού.

      8. Η ένταξη Ελλήνων, είτε μεμονωμένων είτε ως πολεμικών σωμάτων, σε ξένες στρατιωτικές δυνάμεις, οι οποίοι έτσι εκπαιδεύτηκαν και κατέστησαν εμπειροπόλεμοι.

      9. Η ενδυνάμωση του εμπορικού ελληνικού ναυτικού, το οποίο θα έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στον Αγώνα με τους σκληροτράχηλους ναυτικούς του, αφού κυριάρχησαν στο Αιγαίο.

        10. Προπάντων η ίδρυση και η δράση της Φιλικής Εταιρείας (1814). Δεν υπήρξε, όμως, η μόνη μυστική εταιρεία. Πριν ή ταυτόχρονα με αυτή ιδρύθηκαν και άλλες με ανάλογους σκοπούς. ΄Ετσι, το 1809 ιδρύθηκε στο Παρίσι το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον». Αφορμή στάθηκε η άρνηση των γαλλικών αρχών να επιτρέψουν την ταφή ενός Υδραίου εμπόρου επειδή δεν ήταν καθολικός. Τα μέλη γράφονταν στο «Βιβλίο της ζωής» και έπαιρναν ένα χρυσό δακτυλίδι με τα σύμβολα της οργάνωσης: δυο χέρια ενωμένα που περιβάλλονταν κυκλικά από τα γράμματα ΦΕΔΑ = Φιλίας Ελληνικής Δεσμός Άλυτος. Το 1813 ιδρύθηκε η Φιλόμουσος Εταιρεία των Αθηνών. Αντίστοιχη Εταιρεία ιδρύθηκε το 1814 από τον Ιωάννη Καποδίστρια στη Βιέννη. Είδος ανάλογης εταιρείας αποτελούσε και ο κύκλος του Ρήγα.

    Αρχικά η Φιλική Εταιρεία επρόκειτο να ονομασθεί «Φιλόμουσος και Φιλανθρωπική Ελληνική Εμπορική Εταιρεία» και να αναμιγνύει τις εμπορικές και φιλανθρωπικές δραστηριότητες με τις εθνικές προς παραπλάνηση του κατακτητή. Η Φιλική Εταιρεία δεν φαίνεται να συνδεόταν με άλλη μυστική οργάνωση. Εντούτοις ο Αθανάσιος Τσακάλωφ ήταν προηγουμένως μέλος του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου. Ακόμη ο Εμμ. Ξάνθος, που ισχυρίζεται ότι είχε την πατρότητα ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας (στο εξής συχνά Φ.Ε.), αναφέρει ότι είχε μυηθεί το 1813 σε μια τεκτονική στοά της Λευκάδας.

    Η Φ.Ε. ιδρύθηκε στην Οδησσό το 1814 και είχε ως διακηρυγμένο σκοπό την απελευθέρωση του Γένους. Ιδρυτές και πρωτεργάτες της Εταιρείας ήταν τρεις φλογεροί άνθρωποι, αγροτικής προέλευσης: ο Νικόλαος Σκουφάς, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ και ο Εμμανουήλ Ξάνθος.

     α) Ο Εμμ. Ξάνθος (1772 - 1852), εμπνευστής της ιδέας κατά δήλωσή του. Γεννήθηκε στην Πάτμο και πέθανε στην Αθήνα. Επιχείρησε να γίνει έμπορος λαδιού και απέτυχε. Ολιγογράμματος.

      β) Ο Αθανάσιος Τσακάλωφ (1788/90 - 1851): Γεννήθηκε στα Γιάννενα και πέθανε στη Μόσχα. Ίσως φοίτησε στη Μαρουτσαία Ακαδημία του Ψαλίδα.

    γ) Ο Νικόλαος Σκουφάς (1779 - 1818): Γεννήθηκε στο Κομπότι της ΄Αρτας και πέθανε στην Κων/πολη. ΄Ηταν ο ταπεινότερος/ασημότερος από τους τρεις, αλλά και ο πιο ενθουσιώδης και περισσότερο αφοσιωμένος στους σκοπούς της Εταιρείας. Εργάστηκε κατά καιρούς ως υπάλληλος, αποθηκάριος και καπελοποιός.

      Από τις πρώτες ενέργειες των ιδρυτών της Εταιρείας ήταν να καθιερώσουν έναν κρυπτογραφικό κώδικα για την αλληλογραφία των μελών και να ορίσουν τα αρχικά γράμματα με τα οποία καθένας θα υπέγραφε. Δεν εκδόθηκε Διακήρυξη. Απαιτήθηκε ένας χρόνος για μια στοιχειώδη οργάνωση της Εταιρείας. Η ίδια βραδύτητα παρατηρήθηκε και στην προσπάθεια προσέλκυσης μελών, στη μυητική διαδικασία και στην καθιέρωση του όρκου.

   Μετά την ίδρυση της Φ.Ε. οι Σκουφάς και Τσακάλωφ αναχώρησαν για τη Μόσχα, ενώ ο Ξάνθος για την Κων/πολη. Είναι προφανές ότι η Εταιρεία όχι μόνο ιδρύθηκε αλλά και ελεγχόταν από ΄Ελληνες των κοινοτήτων της διασποράς (Ρωσία, Παραδουνάβιες Ηγεμονίες κτλ.). Εκείνοι που την πλαισίωσαν δεν ήταν προπάντων οι «προοδευτικοί» της εποχής, λόγιοι και μη, αλλά οι μικρέμποροι, οι τεχνίτες, οι υπάλληλοι, πραματευτάδες κτλ.

      Η διαδικασία μύησης στην Εταιρεία ακολουθούσε παράδοξες και πολύπλοκες διαδικασίες/τελετές, μεγάλο δε μέρος του τελετουργικού προερχόταν από αρχαίες μαγικές δοξασίες και γίνονταν για να εορτασθεί ο «προσηλυτισμός». Ολοκληρωνόταν δε η μύηση σε στάδια /βαθμούς, άρα και τα μέλη κατατάσσονταν σε αντίστοιχους βαθμούς και για την είσοδο σε καθέναν από αυτούς τους βαθμούς τηρούνταν ειδικό τυπικό, ανάλογα δε με το βαθμό που έφερε κάθε μέλος ήταν και τα δικαιώματα και οι ευθύνες του. ΄Ετσι: στον πρώτο (κατώτερο) βαθμό ήταν οι «αδελφοποιτοί», στο δεύτερο βαθμό ανήκαν οι «Συστημένοι», που είχαν δικαίωμα να περάσουν στον τρίτο βαθμό, στον οποίο ανήκαν οι «ιερείς» (ασχολούνταν με τη μύηση των μελών), οι οποίοι κατά το πολύπλοκο τελετουργικό μύησής τους έδιναν και τον Μέγα ΄Ορκο, που αποτελούσε το κέντρο της τελετής· στον τέταρτο βαθμό ανήκαν οι «ποιμένες», ό,τι σχεδόν και οι «ιερείς»· οι πέμπτος, των «Αφιερωμένων», και έκτος, των «Αρχηγών των Αφιερωμένων», βαθμοί εισήχθησαν από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη όταν ανέλαβε την ηγεσία της Εταιρείας (1820). Πάνω από όλους τους βαθμούς βρισκόταν η «Ανωτάτη Αρχή», μέλη της οποίας ήταν οι «Μεγάλοι Ιερείς των Ελευσενίων». Σε κανέναν δεν αποκαλυπτόταν ποιοι αποτελούσαν την Ανωτάτη Αρχή.

     To 1817 o Tσακάλωφ, κατεχόμενος προφανώς από ένα είδος απογοήτευσης (τα μέλη της Εταιρείας ήταν περί τα 40), πρότεινε στο Σκουφά τη διάλυση της Εταιρείας. Αυτός διαφώνησε και αντιπρότεινε τη μεταφορά της έδρας της Εταιρείας στην Κων/πολη. Συμφώνησαν δε ότι προτού γίνει αυτό θα έπρεπε να σταματήσει η μύηση νέων μελών μέχρι να διαπιστώσουν εάν το ΄Εθνος ήταν αποφασισμένο ν’ αγωνιστεί για την απελευθέρωσή του.

      Το 1818 ο Σκουφάς με δύο άλλους Φιλικούς έφθασαν στην Κων/πολη. Σε λίγο οι τύχες της Φ.Ε. θα άλλαζαν ριζικά. Ο Σκουφάς επιδίωξε να έρθει σε επαφή με τον πιο ευκατάστατο από τα τρία αδέλφια Σέκερη, τον Παναγιώτη. Καταλληλότερος για να τον πλησιάσει κρίθηκε ο Αναγνωστόπουλος, μέλος της Ανωτάτης Αρχής. Ο Σέκερης μυήθηκε στη Φ.Ε. και τη χρηματοδότησε. Αυτό αποτέλεσε την αρχή και τη βάση της αναζωπύρωσής της. Οι Ξάνθος και Αναγνωστόπουλος (ο Σκουφάς δε ζούσε πλέον) έκριναν σκόπιμο να αποκαλύψουν στο Σέκερη όλα τα σχετικά με την «Αρχή» της Εταιρείας. Μετά από αυτό ο τελευταίος προικοδότησε εκ νέου γενναία την Εταιρεία. Δυναμωμένη πλέον οικονομικώς, άρχισε το 1818 με νέα ορμή την εξόρμησή της για τη διεύρυνση των μελών της και την προετοιμασία των ψυχών για την Εθνεγερσία. ΄Ετσι, ο Ασημάκης Κροκιδάς ανέλαβε να δράσει στην ΄Ηπειρο, ο Αντώνιος Πελοπίδας στην Πελοπόννησο, ο Δημήτριος ΄Υπατος στην Αλεξάνδρεια, ο Γαβριήλ Κατακάζης στη Ρωσία, ο Χριστόδουλος Λουριώτης στην Ιταλία κτλ. Αγκαλιάστηκε έτσι ολόκληρος ο Ελληνισμός.

    Η προσφορά της Φ.Ε. στην προετοιμασία, αλλά και στην επιτυχία, της Επανάστασης ήταν ανεκτίμητη. Συνεισέφερε στη μεγάλη Υπόθεση ενθουσιασμό, πάθος, αποφασιστικότητα, αισιοδοξία και δυναμικά στελέχη.