ΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

1. Θαλής ο Μιλήσιος: Θεμελιωτής της φυσικής φιλοσοφίας. Γεννήθηκε στη Μίλητο το 585 π.Χ. Ταξίδεψε αρκετά. Γι’ αυτόν αιτία και πρώτη αρχή των όντων είναι το νερό, το οποίο θεωρεί ως κάτι έμψυχο. Δεν έγραψε τίποτε.

2. Αναξίμανδρος: Μαθητής του Θαλή. Καταγόταν κι αυτός από τη Μίλητο. Γεννήθηκε το 610 και πέθανε το 546 π.Χ. Είναι ο ιδρυτής/δημιουργός του γραπτού φιλοσοφικού λόγου. Κι αυτόν απασχόλησε το πρόβλημα της αρχής του κόσμου, της γένεσης και της φθοράς των όντων. Ήταν επιπλέον αστρονόμος, μετεωρολόγος και γεωγράφος. Σχεδίασε τον πρώτο χάρτη της Γης. Αυτός πρώτος εισήγαγε στο χώρο της φιλοσοφίας την έννοια του απείρου· αυτό είναι η αρχή του κόσμου. Όλα όσα υπάρχουν είναι πεπερασμένα. Το άπειρο υπήρχε πριν από αυτά. Ένα άλλο βάθρο του Αναξιμάνδρειου φιλοσοφικού συστήματος είναι το δίπολο των εννοιών της γένεσης και της φθοράς των πάντων.

3. Αναξιμένης: Μιλήσιος κι αυτός. Γεννήθηκε το 585 και πέθανε το 525 π.Χ. Μαθητής του Αναξίμανδρου. Ο τελευταίος εκπρόσωπος της σχολής της Μιλήτου. Η φιλοσοφική του σκέψη κινείται γύρω από το στοιχείο του αέρα. Αυτός είναι το άπειρο. Τον εκλαμβάνει σαν έμψυχο στοιχείο, σαν τη ζωογόνο εμψυχωτική πνοή.

4. Πυθαγόρας ο Σάμιος: Γεννήθηκε το 570 π.Χ. στη Σάμο. Ταξίδεψε εκτός Ελλάδας και κατέληξε στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας. Θεωρείται ιδρυτής της ομώνυμης φιλοσοφικής σχολής (ορθότερα θιάσου). Το σύστημά του στηρίζεται στις έννοιες του μέτρου και της αρμονίας. Οι αρχές των όντων πρέπει να αναζητούνται σε αριθμητικές σχέσεις. Ομοιότητες με τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου. Ο πυθαγορισμός δεν ήταν μόνο φιλοσοφικο-μαθηματικό σύστημα, αλλά και τρόπος ζωής, ηθικοθρησκευτικό σύστημα. Πέθανε το 496 π.Χ.

5. Ξενοφάνης: Γεννήθηκε το 570 π.Χ. στην Κολοφώνα της Ιωνίας. Είναι ο ιδρυτής της Ελεατικής φιλοσοφικής Σχολής. Όταν το 546 π.Χ. οι Πέρσες κατέλαβαν την πατρίδα του αναγκάστηκε να ξενιτευτεί. Μετά από περιπλάνηση κατέληξε στην Ελέα της Κάτω Ιταλίας. Ποιητής, ραψωδός και φιλόσοφος. Πολέμησε τον ανθρωπομορφισμό της λαϊκής θρησκείας. Διδάσκει την απόλυτη ακινησία του θεού. Ήταν ο πρώτος φιλόσοφος και δάσκαλος της ενότητας του κόσμου. Η εικόνα που έχει για τον κόσμο είναι φυσιοκρατική. Πέθανε το 470 π.Χ.

6. Παρμενίδης: Η μεγάλη φυσιογνωμία της Ελεατικής σχολής. Γεννήθηκε το 515 π.Χ. στην Ελέα της Κ. Ιταλίας. Μαθητής του Ξενοφάνη. Πυρήνας της σκέψης του είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Η θέα της αλήθειας τού εμπνέει την έννοια του Είναι, του ενός και αιώνιου Είναι. Το Είναι πρέπει να είναι Ένα, γιαυτό και η αλήθεια πρέπει να είναι μία. Το Είναι είναι πραγματικό, ενώ το Γίγνεσθαι, δηλαδή το Μη-Είναι, είναι φαινομενικό, άρα ανύπαρκτο. Είναι ο φιλόσοφος του Λόγου, του Νοείν.

7. Ζήνων: Κατά 25 χρόνια νεότερος (490 – 430 π.Χ.) του δασκάλου του Παρμενίδη. Ένα υπάρχει και όχι πολλά, υποστήριζε. Δημιουργός της διαλεκτικής, της έμμεσης απόδειξης, δηλαδή απόρριψη της αρχικής υπόθεσης ως εσφαλμένης (εις άτοπον απαγωγή). Πολέμιος της πολλότητας των πραγμάτων και υπέρμαχος της ενότητας.

8. Ηράκλειτος: Γεννήθηκε στην Έφεσο το 540 π.Χ. Η φιλοσοφία του διαπλέκεται γύρω από την έννοια του Λόγου. Εδώ ο Λόγος λαμβάνει για πρώτη φορά συνείδηση για την αρχή του, την ιδιοτυπία του, την αλήθεια του και το σκοπό του. Ο Λόγος είναι μεταφυσικός· απ’ αυτόν κατάγεται το είναι, το γίγνεσθαι και η αλήθεια γι’ αυτά. Η έννοια του πυρός κατέχει δεσπόζουσα θέση στο σύστημά του. Η γένεση του κόσμου μοιάζει με τη φλόγα που αυτοτροφοδοτείται και αυτοκαταστρέφεται. Κατά τον Ηράκλειτο, ο κόσμος είναι μια αρμονία που αντιμάχεται τον εαυτό της. Βρίσκεται σε αιώνια κίνηση και ροή: «Πάντα χωρεί και ουδέν μένει», «δις ες τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης». Πέθανε το 480 π.Χ.

9. Μέλισσος: Καταγόταν από τη Σάμο. Ήταν πολιτικός. Το 441 π.Χ. κατεναυμάχησε ως ναύαρχος τον αθηναϊκό στόλο. Γνώστης της Ιωνικής φιλοσοφίας. Υπήρξε μαθητής του Παρμενίδη, του οποίου και ασπάστηκε τη φιλοσοφία. Έγραψε ένα έργο: « Περί της φύσεως» ή «Περί του όντος». Επιδίωξε ν’ αποδείξει τη φιλοσοφία για το Είναι άμεσα, θετικά. Χαρακτηριστικό του Είναι είναι η απεριοριστία. Μόνο το Είναι υπάρχει: είναι αγέννητο (άρα έχει αρχή και τέλος), είναι χρονικά και τοπικά απεριόριστο. Αν δεχθούμε την ύπαρξη ενός πεπερασμένου κόσμου, είμαστε υποχρεωμένοι να δεχθούμε γύρω από αυτόν και ενός κενού. Το κενό, όμως, δεν έχει Είναι, άρα δεν υπάρχει. Κι αφού δεν υπάρχει κενό δεν υπάρχει και κίνηση. Το Είναι πρέπει να νοηθεί ως κάτι το πλήρες και ως υλική πραγματικότητα. Θεωρείται μαζί με το Ζήνωνα ιδρυτής της διαλεκτικής.

10. Εμπεδοκλής: Από τους σημαντικότερους προσωκρατικούς φιλοσόφους. Γεννήθηκε το 492 π.Χ. στον Ακράγαντα της Σικελίας. Συνδύασε φιλοσοφία και θεολογία. Ήταν μια πολυσύνθετη προσωπικότητα: πολιτικός, γιατρός, ποιητής, φιλόσοφος, βιολόγος, θεολόγος και πρόδρομος της ρητορικής. Επηρεάστηκε από τους Ίωνες, τους Πυθαγόρειους και τον Παρμενίδη. Ιδρυτής της Σικελικής Ιατρικής Σχολής. Η φιλοσοφία του περιέχεται στο ποίημά του «Περί φύσεως». Άλλο ποίημά του οι «Καθαρμοί», θρησκευτικού περιεχομένου, με πολλά ορφικά στοιχεία. Κύρια στοιχεία της διδασκαλίας του: η θεϊκή καταγωγή της ψυχής και η μετεμψύχωση. Αποκρούει τους θεούς της λαϊκής θρησκείας. Το Είναι είναι αγέννητο και ανώλεθρο· ούτε πολλαπλασιάζεται ούτε φθείρεται. Εντούτοις το θεωρεί υλική ουσία, αποτελούμενη από το πυρ, τον αέρα, το ύδωρ και τη γη, τα ριζώματα όλων, όπως τα αποκαλεί: από την ανάμιξη και τη σύνθεση αυτών παράγονται όλα τα πράγματα. Οι δυνάμεις δε που δρουν σ’ αυτή τη δημιουργική διαδικασία είναι η φιλότητα (φιλία) (συνεκτικά) και το νείκος (μίσος) (διασπαστικά). Στα 4 αυτά στοιχεία δίδει, αντίστοιχα, τα ονόματα: Ζευς, Ήρα, Αϊδωνεύς και Νήστις.

Πέθανε το 432 π.Χ.

11. Αναξαγόρας (500 – 428 π.Χ.): Γεννήθηκε στις Κλαζομενές της Μ. Ασίας. Ήρθε στην Αθήνα σε ώριμη ηλικία, φέρνοντας μαζί του και τη φιλοσοφία. Εδώ και αγαπήθηκε και μισήθηκε. Από την Αθήνα έφυγε (με τη βοήθεια του Περικλή) όταν διατυπώθηκε εναντίον του η κατηγορία για αθεΐα. Πέθανε στη Λάμψακο.

Τη φιλοσοφία του ανέπτυξε στο έργο του «Περί φύσεως». Κυριαρχούν και στη δική του σκέψη, όπως και στο σύγχρονό του Εμπεδοκλή, οι έννοιες της δύναμης και της ύλης. Η δύναμη κινεί την ύλη. Άρα το Είναι αποτελεί κυρίως την ύλη. Η κίνηση και η μεταβολή δεν αποτελούν αναγκαίο στοιχείο του Είναι. Δέχεται το αξίωμα ότι το Είναι ούτε γεννιέται, ούτε φθείρεται, αυτό, όμως, το Είναι, το εννοεί αισθητά. Κατά τον Αναξαγόρα το Είναι αποτελείται από μικρά σωματίδια, που στην ουσία είναι οι αισθητές ποιότητες των πραγμάτων. Αυτές τις ποιότητες τις αντιλαμβάνεται ως οντολογικές υποστάσεις. Αυτά τα στοιχεία δεν είναι τέσσερα (ύδωρ, πυρ, αέρας, γη) αλλ’ άπειρα και απείρως μικρά. Είναι και αυτός αισθησιοκράτης φιλόσοφος, αλλά οι αισθήσεις, λόγω των ατελειών τους, αδυνατούν να μας δείξουν το αληθινό Είναι. Άρα τα στοιχεία δεν είναι αυτά καθ’ αυτά αισθητά.

Κατά τον Αναξαγόρα, τα στοιχεία/σπέρματα ήταν αρχικά ανακατωμένα, μια άμορφη μάζα. Πώς έγινε, όμως, η διάκριση των στοιχείων; Τι τα ώθησε ώστε ν’ αφήσουν τη χύδην και χαώδη κατάσταση και να σχηματίσουν τα συγκεκριμένα πράγματα, τον κόσμο; Αυτό το ερώτημα-πρόβλημα ώθησε τον Αναξαγόρα στην αναζήτηση της πρώτης αιτίας των όντων. Και απάντησε εισάγοντας την έννοια του Νου. Αυτός χώρισε τα στοιχεία από τη χαώδη κατάσταση, αυτός τα έθεσε σε κίνηση. Επειδή δε η κίνηση αυτή δεν ήταν ούτε τυχαία ούτε άσκοπη, αφού απέβλεπε να φέρει την τάξη και την αρμονία, άρα ο Νους είναι και η τελεολογική αρχή των όντων. Ο Νους γνώριζε τα πάντα, πώς ήταν, πώς δεν είναι πια και πώς θα είναι μετά. Ο φιλόσοφος θέλει το Νου αυτό κυρίαρχο και άπειρο. Πρώτος αυτός: α) συνδέει τις έννοιες του Νου και του σκοπού· β) συλλαμβάνει την έννοια του τέλους (σκοπού). Δίκαια ονομάστηκε φιλόσοφος του Νου.

12. Λεύκιππος: Γεννήθηκε στις αρχές του Ε΄ αι. π.Χ., στη Μίλητο ή στα Άβδηρα. Θεωρείται ο ιδρυτής της ατομικής φιλοσοφίας. Μαθητής του Παρμενίδη. Μετά την καταστροφή της Μιλήτου πήγε στην Ελέα της Μ. Ελλάδας. Εκεί γνώρισε τον Παρμενίδη. Από εκεί μετέβη στα Άβδηρα της Θράκης. Εδώ συγκρότησε το φιλοσοφικό του σύστημα. Μαθητής του ήταν ο Δημόκριτος.

13. Δημόκριτος (460 – 370; π.Χ.): Γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης. Ευρύτατο και οξύτατο μυαλό. Ασχολήθηκε με όλα σχεδόν τα σοβαρά θέματα-προβλήματα (ποιητική, γραμματική, φυσική, μαθηματικά, φωνητική, ζωγραφική, ηθική, κ.ά.). Κυρίως, όμως, ήταν ατομικός φιλόσοφος.

Πώς προσδιορίζει την ατομική φιλοσοφία: Οι Ελεάτες, λέει, δεν δέχονταν την κίνηση και την πολλότητα των πραγμάτων, επειδή δεν δέχονταν το κενό· το κενό είναι μη-ον. Δέχεται κι αυτός ότι το κενό είναι μη-ον, ταυτόχρονα, όμως, δέχεται ότι δίπλα στο ον ή στο πλήρες υπάρχει το μη-ον ή το κενό. Το ον αποτελείται από άπειρα μικρά σωματίδια, τα άτομα, και δεν είναι μόνο το Εν, όπως ισχυρίζονται οι Ελεάτες. Από τη σύνδεση και τον αποχωρισμό των ατόμων προκύπτει η γένεση και η φθορά των πραγμάτων. Η γένεση και η φθορά είναι αδύνατα. Το Είναι, στην καθαρή και απόλυτη μορφή του, είναι αμετάβλητο· τα πολλά δεν γίνονται από το Ένα, ούτε το Ένα από τα πολλά. Τα πράγματα, σύμφωνα με τις ελεατικές θέσεις, τότε μόνο μπορούν να γίνουν πολλά όταν το Είναι χωρίζεται από το Μη-Είναι, από το κενό. Αντίθετα με τους Ελεάτες, ο Δημόκριτος (και ο Λεύκιππος) οδηγεί από άλλο δρόμο το συλλογισμό του: Υπάρχουν ασφαλώς πολλά πράγματα, τα οποία γεννιούνται και φθείρονται· αυτά, όμως, είναι αδύνατα χωρίς την παραδοχή του Μη-Είναι, του μη όντος, είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε ότι το μη-ον υπάρχει. Και κατά τη διατύπωση των ατομικών: «το ον δεν υπάρχει περισσότερο από το μη-ον». Αυτό σημαίνει: όλα τα πράγματα συνίστανται από την ύλη, που πληροί το χώρο, και από τον κενό χώρο. Άρα τον ον είναι η ύλη, ενώ το μη-ον ο κενός χώρος. Αυτά, όμως, πρέπει να νοηθούν το ένα μέσα στο άλλο και όχι χωριστά. Που σημαίνει ότι το πλήρες τέμνεται από το κενό και το κενό από το πλήρες. Τα άτομα ποιοτικώς είναι αμετάβλητα, γιατί το Είναι ως Είναι δε μεταβάλλεται. Τα άτομα δεν αποτελούνται από ορισμένη ποιοτικώς ύλη· αυτά καθ’ εαυτά πληρούν απλά χώρο. Τα άτομα διαφέρουν από το Είναι του Παρμενίδη κατά το ότι είναι άπειρα, ενώ εκείνο είναι Ένα. Τα άτομα διαφέρουν και μεταξύ τους κατά τη μορφή, την τάξη, τη θέση και προπάντων κατά το σχήμα. Γιαυτό κι ονομάζονται σχήματα.

Και την άλλη αρχή του κόσμου, το μη-ον/κενό, οι ατομικοί φιλόσοφοι τη θεωρούν άπειρη, αφού και τα άτομα είναι άπειρα, αυτά δε περιβάλλονται από κενό = μη ον.

Είπαμε ότι ο Δημόκριτος ήταν και ένας ηθικός φιλόσοφος: Το ύψιστο αγαθό είναι η ευφροσύνη των αισθημάτων.

Ο Δημόκριτος ήταν συγγραφέας πλήθους συγγραμμάτων. Καταρτίστηκαν κατά καιρούς πολλές ταξινομήσεις και κατάλογοι των συγγραμμάτων του. Η επικρατέστερη είναι η πενταμερής διαίρεση των συγγραμμάτων του: «Ηθικά», «Φυσικά», «Μαθηματικά», «Μουσικά» και «Τεχνικά». Είναι ενδεχόμενο, όμως, πολλά από τα αποδιδόμενα σ’ αυτόν έργα να μην είναι δικά του. Ο Διογένης ο Λαέρτιος μας παρέδωσε έναν κατάλογο από 69 έργα του Δημόκριτου. Τα 9, όμως, από αυτά δεν πρέπει να είναι δικά του.

Άλλες ασφαλείς βιογραφικές πληροφορίες για το μεγάλο φιλόσοφο δε διασώθηκαν. Παραδόσεις, όμως, για τα ταξίδια του κτλ. πολλές.