ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ

1. Ποίηση - Έπη

Από όλους εκτιμάται πόσο σημαντική είναι η επίδραση που ασκούν οι γεωλογικές και κλιματολογικές συνθήκες στην πνευματική δημιουργία και στην πολιτισμική ανάπτυξη ενός λαού. Απτό δείγμα αυτής της διαπίστωσης είναι η περίπτωση των Ελλήνων. Το ήπιο γλυκό μεσογειακό κλίμα που επικρατεί στο σύνολο σχεδόν της Ελλάδας ευνόησε πολύ την ανάπτυξη πολλών εκφάνσεων του πλούσιου πολιτισμού μας, ιδιαίτερα της ποίησης.

Ο ελληνικός λαός έχει στις φλέβες του την ποιητική διάθεση. Τα δείγματα αυτής της έμφυτης πολιτιστικής έκφρασης είναι πολλά και υψηλότατης στάθμης. Δε μιλάμε μόνο για τα έντεχνα κι επιμελημένα ποιητικά δημιουργήματα των διαφόρων περιόδων της ελληνικής ιστορίας, αλλά και για τις ποιητικές εκφράσεις του ανώνυμου λαού, όπως αυτές αποτυπώθηκαν στη μεν προομηρική περίοδο στα τραγούδια του λαού (ηρωικά, θρησκευτικά, μοιρολόγια, επιθαλάμια κ.ά.), στους πρόσφατους δε αιώνες στα ακριτικά έπη και πολύ ευρύτερα στην ανυπέρβλητη δημοτική μας ποίηση, μεγάλο τμήμα της οποίας αποτελούν τα δημοτικά μας τραγούδια με τις διάφορες μορφές τους.

Αυτή, λοιπόν, ήταν η πρώτη μορφή της ελληνικής ποίησης, που σταματημό δεν έχει: η λαϊκή, η έκφραση του απλού λαού, το εκχείλισμα του εσωτερικού του πλούτου. Αυτά τα τραγούδια, αυτά τα ποιητικά λαϊκά σκιρτήματα, αυτές οι ποιητόμορφες διηγήσεις, κατασταλαγμένα, άρχισαν κάποτε να καταγράφονται, να ταξινομούνται, να μπαίνουν σε μετρικά καλούπια και να γίνονται έντεχνη ποίηση. Όσα από αυτά διηγούνται πράξεις ηρωικές αποτέλεσαν τα έπη.

α) Τα αρχαιότερα και σημαντικότερα ηρωικά έπη που διασώθηκαν ανήκουν στο μεγάλο –το μεγαλύτερο όλων των αιώνων– ποιητή, τον Έλληνα –Σάμιο ή Χίο την καταγωγή– Όμηρο. Έζησε τον Η΄ π.Χ. αι. Δύο έργα μάς άφησε, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Αξεπέραστα σε αξία. Όλου του κόσμου οι λαοί τρέφονται από αυτά.

Η Ιλιάδα αποτελείται από 15.692 στίχους. Χωρίζεται σε 24 ραψωδίες (Α – Ω), όσα και τα γράμματα του ελληνικού αλφάβητου. Περιγράφει με εκπληκτική ζωντάνια και παραστατικότητα τις διάφορες φάσεις του δεκαετούς Τρωικού πολέμου (θεϊκές επεμβάσεις, μονομαχίες ηρώων, μίση, θάνατοι, φονικές συγκρούσεις, έριδες κτλ.). Αρχίζει με τον περίφημο θυμό (μήνι) του Αχιλλέα και τελειώνει με την περιγραφή της κηδείας του Έκτορα. Οι Έλληνες τελικά κατέκτησαν την Τροία.

Η Οδύσσεια είναι μικρότερης έκτασης έργο. Χωρίζεται και αυτή σε 24 ραψωδίες (α – ω) και σε 12.110 στίχους. Αυτές οι διαιρέσεις και των δύο έργων σε ραψωδίες και στίχους δεν προέρχονται από το συγγραφέα ή τους συγγραφείς τους, αλλ’ είναι έργο των αλεξανδρινών γραμματικών (=φιλόλογων) των Ελληνιστικών χρόνων. Η Οδύσσεια, όπως φανερώνει και το όνομά της, περιλαμβάνει τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα κατά την επιστροφή του από την Τροία (μετά τη λήξη του Τρωικού πολέμου) στην πατρίδα του την Ιθάκη. Μολονότι αυτή η περιπέτεια κράτησε 10 χρόνια, εντούτοις ο μύθος στην Οδύσσεια κρατάει μόνο 40 μέρες και από αυτές μόνο οι 17 περιέχουν έντονη δράση. Κι όμως, οι περιγραφές καλύπτουν, με χρονική σύμπτυξη, όλες τις δεκαετείς περιπέτειες του ήρωα. Η αφήγηση αρχίζει από την Ωγυγία, τον προτελευταίο σταθμό των περιπλανήσεων του Οδυσσέα και τελειώνει με τη συμφιλίωση του ήρωα με τους συγγενείς των σκοτωμένων μνηστήρων με τη μεσολάβηση της Αθηνάς.

Περαιτέρω ενασχόληση με τα δύο αυτά κορυφαία αριστουργήματα της παγκόσμιας φιλολογίας ξεφεύγει από τα πλαίσια της παρούσας εργασίας. Βιβλιοθήκες ολόκληρες έχουν γραφτεί σχετικά.

β) Κατά τους Ζ΄ και ΣΤ΄ αιώνες π.Χ. είδαν το φως μερικά μικρότερα έπη, ως συνέχεια ή συμπλήρωμα των δύο ομηρικών επών, τα οποία οι φιλόλογοι θεώρησαν ότι συγγενεύουν μεταξύ τους έτσι, ώστε να αποτελούν έναν «κύκλο», τον λεγόμενο «Επικό Κύκλο». Ο «κύκλος» άρχιζε με την ένωση του Ουρανού και της Γης κι έκλεινε με το θάνατο του Οδυσσέα. Έργα που απαρτίζουν τον «Επικό Κύκλο»: Τιτανομαχία, Οιδιπόδεια, Θηβαΐς, Επίγονος, Κύπρια, Αιθιοπίς, Μικρά Ιλιάς, Ιλίου Πέρσις, Νόστος και Τηλεγονεία.

γ) Διασώθηκε ένα σύνολο από 33 ποιήματα που φέρει το γενικό τίτλο «Ομηρικοί Ύμνοι». Μερικοί από αυτούς ανήκουν στο Ζ΄ π.Χ. αι., άλλοι στον ΣΤ΄ π.Χ. αι. και μερικοί είναι της κλασικής ή Ελληνιστικής περιόδου. Οι σπουδαιότεροι από αυτούς τους ύμνους είναι: α) Ύμνος στη θεά Δήμητρα (Ζ΄ π.Χ. αι.), β) Ύμνος στον Απόλλωνα (Ζ΄ π.Χ. αι), γ) Ύμνος στον Ερμή (ΣΤ΄ π.Χ. αι.), δ) Ύμνος στην Αφροδίτη, ε) Ύμνος στο Διόνυσο κ.ά. Οι Ομηρικοί Ύμνοι φέρονται επίσης και με τη γενική ονομασία «Προοίμια».

δ) Ησιόδεια έπη. Διαφέρουν από τα Ομηρικά. Ετούτα είναι διδακτικά και όχι ηρωικά, όπως εκείνα. Ο Ησίοδος είναι σχεδόν σύγχρονος –λίγο μεταγενέστερος– του Ομήρου. Οι πληροφορίες μας γι’ αυτόν είναι και περισσότερες και ασφαλέστερες. Γιαυτό χαρακτηρίζεται και ως ο πρώτος Ευρωπαίος ποιητής. Έζησε σε εντελώς διαφορετικές γεωγραφικές και κλιματολογικές συνθήκες από τον Όμηρο. Κι αυτό αποτυπώνεται στο έργο του. Οι γονείς του εγκατέλειψαν την Κύμη κι εγκαταστάθηκαν στην Άσκρα της Βοιωτίας. Μεγάλωσε κάτω από σκληρές συνθήκες, ως γεωργός και κτηνοτρόφος. Είχε κι έναν αδελφό, τον Πέρση , με τον οποίο τα «τσούγκρισε» για καλά στη μοιρασιά της πατρικής περιουσίας. Γιαυτό και συχνά του τα «ψέλνει» στα έργα του.

Ως έργα του Ησίοδου θεωρούνται τα: «Θεογονία», «Έργα και ημέραι», «Ασπίς», «Γυναικών κατάλογος» ή «Ηοίαι», «Κήυκος γάμος», «Μελαμποδία», «Πειρίθου κατάβασις», «Ιδαίοι δάκτυλοι» κι ίσως κάποια άλλα. Από αυτά ακέραια σώθηκαν τα τρία πρώτα, ενώ από τα άλλα, μόνο αποσπάσματα. Δικά του έργα θεωρούνται οπωσδήποτε τα «Θεογονία», «Έργα και ημέραι» και «Γυναικών κατάλογος», ίσως δε και το «Ασπίς». Ως αντιπροσωπευτικότερο δε έργο του είδους θεωρείται το «Έργα και ημέραι».

Η αξία του Ησίοδου ως ποιητή και η συμβολή του στην εξέλιξη της ελληνικής και παγκόσμιας ποίησης είναι αναμφισβήτητες και από όλους αποδεκτές.