Η ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Αξίζει ν’ αφιερώσουμε λίγο περισσότερο χώρο στην καλλιτεχνική - πνευματική αυτή έκφραση. Ο ποιητικός λόγος αυτής της περιόδου παρουσιάζεται υπό 4 μορφές που τις ονομασίες τους οφείλουν στο αντίστοιχο μετρικό είδος:Την ιαμβική, την ελεγειακή, τη λυρική και τη χορική.

α) Ιαμβική: Ευδοκίμησε ή εμφανίστηκε κυρίως στην Ιωνία. Άλλωστε αυτή είναι η γενέτειρα και τροφός της όλης λυρικής ποίησης. Χαρακτηριστικό της ο ίαμβος: δισύλλαβο ποιητικό μέτρο που αποτελείται από μία βραχεία και μία μακρά συλλαβή ή μια τονισμένη και μία άτονη συλλαβή. Ως ποιητικό είδος είναι ποιήματα σκωπτικά ή υβριστικά ή και δραματικοί στίχοι, που απαγγέλλονταν από βωμολόχους μίμους και υποκριτές. Τα ιαμβικά ποιήματα ήταν γραμμένα στο ίδιο μέτρο και ήταν κατάλληλα για απαγγελία.

Σημαντικότερος εκπρόσωπος και πατέρας του ποιητικού αυτού είδους θεωρείται ο Αρχίλοχος. Γεννήθηκε στις αρχές του Ζ΄ αι. στην Πάρο· πατέρας του ο Τελεσικλής, πλούσιος, μάνα του δε μια δούλη. Έζησε τη φτώχεια και τον κατατρεγμό. Αναγκάστηκε να πολεμήσει ως μισθοφόρος στην Εύβοια και στη Θάσο. Σκοτώθηκε σε πόλεμο εναντίον των Ναξίων. Οι πολεμικές του εμπειρίες αποτυπώθηκαν και στο ποιητικό του έργο. Τον βλέπουμε να σατιρίζει τον πόλεμο ή να χλευάζει τον αξιωματικό που καμαρώνει για τα παράσημά του. Θεωρούνταν από τους αρχαίους ως ισάξιος του Ομήρου. Μόνο λίγα αποσπάσματα σώθηκαν, δυστυχώς, από τα έργα του. Ένα μεγάλο μέρος της ποίησής του ήταν επιθετικό, γιαυτό ονομάστηκε «σκορπιός». Έγραψε, όμως, και άλλου είδους έργα: ερωτικά, συμποσιακά και ύμνους στους θεούς, όπως είναι ο περίφημος ύμνος στον Ηρακλή, είτε σε εξάμετρα είτε σε ιαμβικά τρίμετρα. Μπορεί να θεωρηθεί ο εισηγητής της σάτιρας και του δυτικού ρεαλισμού. Η πατρίδα του Πάρος τον τίμησε από την αρχαιότητα.

Άλλοι εκπρόσωποι αυτού του είδους αναφέρονται οι:

Σιμωνίδης ο Αμοργίνος. Γεννήθηκε περί το 650 π.Χ. στη Σάμο. Μετά εγκαταστάθηκε στην Αμοργό. Σ’ ένα πολύστιχο ιαμβικό ποίημά του (κυκλικής μορφής) επιτίθεται λαύρος κατά των γυναικών, χαρακτηρίζοντάς τες ως το μεγαλύτερο κακό του κόσμου. Σ’ αυτό παρουσιάζονται 9 τύποι γυναικών. Ο καλύτερος τύπος γυναίκας είναι αυτός που γεννήθηκε από τη μέλισσα.

Ιππώναξ ο Εφέσιος. Έζησε στα μέσα του στ΄ αι. Σημαντικότερος ως ποιητής από το Σιμωνίδη. Αριστοκρατικής καταγωγής, αλλά κατέληξε πάμπτωχος. Εγκαταστάθηκε στις Κλαζομενές για ν’ αποφύγει την τυραννία. Έμεινε γνωστός και για την επίθεσή του κατά του γλύπτη Βουπάλου. Τα ποιήματα του Ιππώνακτα είναι γραμμένα σε τρίμετρους ιάμβους (χωλιάμβους). Πνευματώδης και ρεαλιστής ποιητής.

Ανάνιος. Λιγότερο σημαντικός από τους προηγούμενους. Έζησε και αυτός τον στ΄ π.Χ. αι. Θεωρείται εφευρέτης των χωλιάμβων (= στίχοι που έχουν σπονδείο στην έκτη θέση, άρα χωλαίνουν). Έγραψε το πρώτο γαστρονομικό ποίημα.

β) Ελεγειακή: Θα λέγαμε ότι είναι η γέφυρα μετάβασης από την επική ποίηση προς τη λυρική. Είναι ποίημα σε δίστιχες στροφές, από τις οποίες η μία σε εξάμετρο και η άλλη δεκαπεντάμετρο. Τα πρώτα ελεγειακά ποιήματα ήταν στρατιωτικά και ερωτικά. Συνοδευόταν δε, σε αντίθεση με την ιαμβική, από μουσική.

Στους εκπροσώπους της ελεγειακής ποίησης καταλέγονται οι:

- Καλλίνος ο Εφέσιος: Θεωρείται ο αρχαιότερος ελεγειακός ποιητής (650 π.Χ. περίπου). Σ’ ένα από τα ποιήματά του (το αρχαιότερο του είδους) προτρέπει τους συμπατριώτες του να πολεμήσουν εναντίον των εχθρών.

- Τυρταίος. Σπαρτιάτης. Λίγο μεταγενέστερος (640 π.Χ. περίπου) του Καλλίνου. Πολεμικοί παιάνες, είναι κυρίως και τα δικά του ποιήματα, αλλ’ όχι σε τόσο λαμπρό ύφος όσο εκείνα του Καλλίνου.

- Μίμνερμος ο Κολοφώνιος (630 π.Χ. περίπου). Επιδόθηκε κυρίως στην ερωτική ποίηση. Θεωρείται ο πατέρας της ελληνικής και της λατινικής ερωτικής ποίησης. Ο πρώτος ηδονιστής της δυτικής λογοτεχνίας. Θρηνεί για τη σύντομη νεότητα και ελεεινολογεί τα γηρατειά. Όλα δείχνουν ότι το μεγαλύτερο μέρος του έργου του το έγραψε για την τραγουδίστρια Ναννώ.

- Σόλωνας (639 – 559 π.Χ.). Ο πρώτος γνωστός Αττικός ποιητής. Ένας από τους επτά σοφούς. Χρησιμοποίησε ιαμβικούς, ελεγειακούς και τροχαϊκούς στίχους. Άνθρωπος της ευνομίας και της τάξης. Το μεγαλύτερο-σημαντικότερο γνωστό ελεγειακό του ποίημα είναι η «Σαλαμίς», όπου θρηνωδεί την απώλεια της Σαλαμίνας και προτρέπει του Αθηναίους να πολεμήσουν για την ανάκτησή της. Είναι ο πρώτος που πέρασε μέσα από την ποίηση την πολιτική σκέψη.

- Θέογνις: Γεννήθηκε στα Μέγαρα γύρω στο 600 π.Χ. Στις πολιτικές του αντιλήψεις ήταν συντηρητικός. Περιφρονούσε τους δημοκρατικούς πολιτικούς και εκθείαζε την αριστοκρατία. Του αποδίδεται η ανθολόγηση 400 ελεγειακών στίχων («θεογνίδεια ποιήματα»), πιθανότατα ποιητών που έζησαν από το 700 ως το 460 π.Χ. Τα περισσότερα από αυτά είναι συμποσιακά. Θεωρείται από τους σπουδαιότερους ελεγειακούς ποιητές. Ένα μέρος των «Θεογνιδείων» ποιημάτων αναφέρονται στον παιδικό έρωτα. Στην ποίησή του θα βρούμε και εύστοχα γνωμικά, όπως: «μηδέν άγαν σπεύδειν· πάντων μέσ’ άριστα».

- Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος. Έζησε τον στ΄ αι. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε στην Ελέα της Μ. Ελλάδας. Χρησιμοποίησε δύο μετρικά συστήματα: το επικό εξάμετρο για τα φιλοσοφικά του ποιήματα, και το ελεγειακό για τα συμποσιακά και τα προτρεπτικά του ποιήματα.

γ) Λυρική: Και τα δύο προηγούμενα ποιητικά είδη ανήκουν στην υπό ευρεία έννοια λυρική ποίηση. Εδώ πρόκειται για την κυρίως λυρική ποίηση. Αυτή εκπροσωπείται από τους:

- Τέρπανδρο το Λέσβιο (630 π.Χ. περίπου). Δε σώζονται έργα του. Δεν είναι βέβαιο αν είναι δικές του οι μουσικές εφευρέσεις που του αποδίδονται. Μεγάλη φήμη απέκτησε ως κιθαρωδός (=τραγουδιστής που έπαιζε και λύρα). Λέγεται ότι ίδρυσε στη Λέσβο σχολή λυρικής ποίησης.

- Αλκαίο. Γεννήθηκε στη Μυτιλήνη γύρω στο 620 π.Χ. Αρχοντικής καταγωγής. Ήταν αντίπαλος των τυράννων Μυρσίλου, Μελάχρου και Πιττακού. Εξορίστηκε στη Λυδία και στην Αίγυπτο. Στο Σίγειο πολέμησε εναντίον των Αθηναίων, όπου και πέταξε την ασπίδα του, όπως και ο Αρχίλοχος. Στο σημαντικότερο κομμάτι της η ποίησή του είναι πολιτική. Έγραψε, όμως, και ποιήματα συμποσιακά, μυθολογικά, ερωτικά και ύμνους για τους θεούς. Η ποίησή του είναι απλή και λιτή. Από πλευράς δε μετρικής μάς κληροδότησε τη λεγόμενη «αλκαϊκή στροφή».

- Σαπφώ: Γεννήθηκε το 715 π.Χ. στην Έφεσο της Λέσβου. Παντρεύτηκε κι απέκτησε την Κλεΐδα. Λόγω της αντίθεσής της με το καθεστώς εξορίστηκε και κατέφυγε στη Σικελία. Όταν επέστρεψε ίδρυσε στη Μυτιλήνη ένα μορφωτικό ίδρυμα, είδος σχολής χορού και μουσικής για κοπέλες καλών οικογενειών. Δεν είναι εξακριβωμένο ότι αυτοκτόνησε.

Από το έργο της σώθηκαν μόνο αποσπάσματα. Θέμα τους η γυναίκα και οι εφήμερες χαρές και λύπες των κοριτσιών της σχολής της, εκφράζοντας και τη δική της λύπη όταν ερχόταν η στιγμή ν’ αποχωριστεί κάποιο από αυτά. Η κατάταξή της στους μεγάλους ποιητές οφείλεται σε δύο ποιήματά της: την ωδή στην Αφροδίτη (σώζεται ολόκληρο), και το απόσπασμα που διέσωσε ο Ψευδολογγίνος και στο οποίο περιγράφει τα αισθήματά της για ένα κορίτσι που φεύγει από κοντά της. Από αυτό κυρίως προέκυψε και η γνώμη ότι ήταν μια διεστραμμένη γυναίκα.

Η Σαπφώ έγραψε στην ομιλούμενη τότε απλή αιολική διάλεκτο της Λέσβου. Η ποίησή της είναι απλή, έντονη σε συναισθήματα και σαγηνευτική. Υπήρξε η μοναδική γυναίκα ποιήτρια που εξάσκησε μεγάλη επίδραση στην ελληνική ποίηση. Την ονόμασαν «δέκατη Μούσα».

- Ανακρέοντα τον Τήιο (563 – 478 π.Χ.). Γεννήθηκε στην πόλη Τέω της Μ. Ασίας, όπου και πέρασε τα παιδικά του χρόνια. Ποιητής του έρωτα, της νεότητας, της ομορφιάς, των γυναικών και της γυναίκας. Αδιαφορούσε για την πολιτική.

Η περσική απειλή τον ανάγκασε να περιπλανηθεί. Εύρισκε καταφύγιο στις αυλές των ισχυρών της εποχής του, του Πολυκράτη στη Σάμο, του Ιππάρχου στην Αθήνα και των Αλευάδων στη Λάρισα.

Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι κατέταξαν τα έργα του σε 5 ομάδες: 1) Ύμνους, 2) Ερωτικά, 3) Οινοποσιακά, 4) Ιάμβους και 5) Τροχαίους και Ελεγείες ή επιγράμματα. Η ποίησή του είναι ιδιόρρυθμη, γιαυτό και δυσκολομίμητη. Εντούτοις πολλοί κατά καιρούς επιχείρησαν να μιμηθούν την ποιητική του τεχνοτροπία. Από αυτές τις απομιμήσεις δημιουργήθηκε ένας κύκλος ποιημάτων που ονομάστηκαν «Ανακρεόντεια». Εσφαλμένα αποδόθηκαν στον Ανακρέοντα. Αυτό, όμως, είχε σαν συνέπεια να σχηματιστεί μια εσφαλμένη εικόνα για τον Ανακρέοντα: σαν ένα φιλήδονο γέροντα. Από το γνήσιο έργο του, αντίθετα, αναδύεται ένας ευφυέστατος και μετρημένος άνθρωπος. Ο Ανακρέοντας χρησιμοποιεί την Ιωνική διάλεκτο με στοιχεία δωρικά και αιολικά.

δ) Χορική: Ως συγκροτημένο ποιητικό είδος πρωτοεμφανίστηκε στη Σπάρτη στα μέσα του Ζ΄ αι., όταν έφτασε εκεί από την Κρήτη ο μουσικός Θαλήτας, ύστερα δε από λίγα χρόνια και ο Αλκμάνας από τις Σάρδεις. Είδη, όμως, χωρικής ποίησης (παιάνες, προσόδια, διθύραμβοι, υμέναιοι και θρήνοι) προϋπήρχαν αυτής της περιόδου. Η χωρική λυρική ποίηση ήταν κατ’ εξοχήν λατρευτική.

Οι Σπαρτιάτες διεκδικούσαν τον Αλκμάνα σαν δικό τους ποιητή. Το σύνολο σχεδόν της ποίησής του χάθηκε. Το σπουδαιότερο απόσπασμα σώθηκε σε αιγυπτιακό πάπυρο και αποτελείται από 100 περίπου στίχους.

Κορυφαίος ποιητής του Ελληνισμού της Μ. Ελλάδας θεωρείται ο Στησίχορος (630 – 553 π.Χ.), αλλά και σημαντική μορφή τής καθ’ όλου ελληνικής λογοτεχνίας. Είναι αυτός που πρώτος μετέβαλε τη θρησκευτική λυρική ωδή σε απλή λυρική αφηγηματική ποίηση. Φαίνεται ότι είναι ορθή η άποψη ότι πρώτος αυτός χρησιμοποίησε στη χορική ποίηση το τριαδικό μετρικό σύστημα: στροφή, αντιστροφή και επωδός. Με αυτό εργάστηκε πάνω στα έργα του «Ελένη» και «Παλινωδία». Τα θέματα που πραγματεύεται είναι επικά, ερωτικά και βουκολικά. Υπογραμμίζεται η μεγάλη επίδρασή του στον Πίνδαρο και στην τραγωδία. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι κατέταξαν τα ποιήματά του σε 26 βιβλία.

Από τις χώρες της Μ. Ελλάδας προέρχεται και ένας άλλος αξιόλογος χορικός ποιητής, ο Ίβυκος (560 π.Χ. περίπου), από το Ρήγιο. Αργότερα εγκαταστάθηκε στη Σάμο. Από το έργο του σώθηκαν αποσπάσματα. Θεωρείται ως ο ερωτικότερος λυρικός ποιητής.

Εντούτοις οι κλασικότεροι και μεγαλύτεροι αντιπρόσωποι της χορικής ποίησης είναι οι επόμενοι:

- Σιμωνίδης ο Κείος (556 – 467 π.Χ. περίπου). Επιδίωκε και αυτός, όπως και ο Ανακρέοντας, την εύνοια των ισχυρών. Πρώτα βρέθηκε στην αυλή του Ιππάρχου στην Αθήνα, μετά πήγε στους Σκοπάδες της Θεσσαλίας, ενώ τα 10 τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στη Σικελία κοντά στον Ιέρωνα. Σε ηλικία 90 ετών πέθανε στον Ακράγαντα.

Ως ποιητής καθιερώθηκε με τις ωδές του στους νικητές των Πανελλήνιων αγώνων. Ήταν ο πρώτος που εξύμνησε τους αθλητές. Έγραψε και θρήνους σε μορφή χορικής ωδής, όπως είναι π.χ. ο θρήνος για τους πεσόντες στις Θερμοπύλες. Οι Περσικοί πόλεμοι του έδωσαν ερεθίσματα και υλικό για να γράψει έξοχα ποιήματα. Εκεί δε που είναι ίσως αξεπέραστος είναι στο επιτύμβιο επίγραμμα. Έγραψε και συμποσιακά ποιήματα. Καυχιόταν ότι νίκησε 65 φορές με ανδρικούς χορούς (δηλ. με διθυράμβους) στα Διονύσια των Αθηνών.

- Πίνδαρος: Γεννήθηκε το 518 π.Χ. στις Κυνός Κεφαλές κοντά στη Θήβα. Σπούδασε μουσική και ποίηση στην Αθήνα. Συνδέθηκε με τους Αλκμεωνίδες. Κατά τους Περσικούς πολέμους σίγησε. Τάχθηκε μαζί με τους Θηβαίους στο πλευρό των Περσών.

Περί το 476 – 74 ταξίδεψε στη Σικελία, στις αυλές των τυράννων του Ακράγαντα, Θήρωνα, και των Συρακουσών Ιέρωνα, των οποίων εξύμνησε τις νίκες στους Πανελλήνιους αγώνες.

Το αριστούργημά του το έγραψε για τον Αρκεσίλαο το Δ΄ της Κυρήνης. Το 474 έγραψε διθύραμβο με τον οποίο εξυμνούσε την Αθήνα. Το 446 έγραψε τον όγδοο Πυθιόνικο, το τελευταίο ακέραιο ποίημά του, που σώθηκε ολόκληρο.

Πέθανε στο Άργος το 438 π.Χ., λίγο πριν αρχίσει ο Πελοποννησιακός πόλεμος.

Η ποιητική του δημιουργία: Το πρώτο του έργο το έγραψε το 498 σε ηλικία 20 ετών. Το μεγαλύτερο μέρος του ποιητικού του έργου χάθηκε (13 βιβλία με ύμνους στους θεούς, παιάνες, διθύραμβους, προσόδια, παρθένεια, υπορχήματα, θρήνους και εγκώμια). Οι Αλεξανδρινοί γνώριζαν 17 βιβλία των ποιημάτων του, ενώ ως εμάς έφθασαν 4 βιβλία με επινίκιες ωδές για τους νικητές των μεγάλων Πανελλήνιων αγώνων και λίγα αποσπάσματα από τα άλλα έργα του. Κάθε βιβλίο από αυτά τα 4 αναφέρεται σε έναν από τους 4 μεγάλους Πανελλήνιους αγώνες: Ολύμπια, Πύθια, Νέμεα και Ίσθμια. Για την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα ήταν ο μεγαλύτερος λυρικός ποιητής. Αλλά και οι σημερινές κρίσεις για τον ποιητή δεν απέχουν πολύ από τη γνώμη των αρχαίων.

- Βακχυλίδης (505 – 450 π.Χ.). Ανιψιός του Σιμωνίδη. Έγραψε ωδές - διθυράμβους. Το 1897 βρέθηκε ένας αιγυπτιακός πάπυρος στον οποίο διασώθηκε ένα σημαντικό μέρος από το έργο του. Έγραψε δύο αξιόλογα ποιήματα για τον ήρωα των Αθηναίων Θησέα. Το έργο του διακρίνει πρόσχαρη διάθεση. Δεξιοτέχνης αφηγητής. Μερικές από τις αφηγήσεις του είναι πραγματικά αριστουργήματα.

Μετά τον Πίνδαρο και το Βακχυλίδη η χορική ποίηση γνώρισε την παρακμή.