3. Το πολίτευμα

Η διαίρεση των εθνών σε τάξεις που διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τις ασχολίες, τα δικαιώματα και τα καθήκοντα, προϋποθέτει πολίτευμα δουλικό και τυραννικό. Κατά τούτο, συνεπώς, η λεγόμενη πελασγική ή κάποια άλλη πανάρχαια εποχή είχε κάποια ομοιότητα με τα συμβαίνοντα στους ανατολικούς λαούς. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τη διαίρεση των κατοίκων σε τάξεις, που παρατηρείται κάπου κάπου στην Ελλάδα κατά τους αρχαίους χρόνους. Επειδή, όμως, εδώ το πνεύμα του έθνους διέφερε, από τους θεσμούς αυτούς προήλθαν πολιτικοί θεσμοί, από της ομηρικής ακόμα εποχής, πολύ διαφορετικοί από τους ανατολικούς.

Οι αρχαιότεροι γνωστοί της Ελλάδας θεσμοί δημιουργήθηκαν, μάλλον αυτόματα, από φυσικές αφορμές. Η κοινωνία αποτελούνταν από δύο τάξεις, τους ελεύθερους και τους δούλους. Οι ελεύθεροι άντρες υποδιαιρούνταν πάλι σε δύο, τους ηγεμόνες και τον πολύ λαό (δήμο). Οι ηγεμόνες φέρονταν ως άριστοι, βασιλείς, μέδοντες, ηγήτορες, βουληφόροι, δικασπόλοι και γέροντες. Των ηγεμόνων αυτών σε κάθε χώρα προΐστατο ο βασιλιάς. Η αρχαία Ελλάδα ήταν χωρισμένη σε πολλά βασίλεια. Οι βασιλείς σε καιρό μεν ειρήνης απένειμαν τη δικαιοσύνη και προΐσταντο των θυσιών που τελούσε ο λαός, σε καιρό δε πολέμου διοικούσαν το στρατό στη μάχη. Όσο για τον τρόπο που απέδιδαν δικαιοσύνη – δίκαζαν οι βασιλείς και τη σχετική–πρωτόγονη φυσικά– διαδικασία υπάρχουν πολλές μαρτυρίες σε αρχαίες πηγές. Ο βασιλιάς δεν ήταν ανεξέλεγκτος κατά την άσκηση της μη δικαστικής του εξουσίας. Διότι οι ηγήτορες (ή άνακτες) συγκροτούσαν γύρω του ένα είδος βουλής, της οποίας τη γνώμη όφειλε -καισυνήθως το έκανε- να λαμβάνει υπόψη.

Η βασιλεία ήταν συνήθως κληρονομική, αλλ’ αυτό εξαρτιόταν και από άλλους παραγοντες (π.χ. την ηλικία του διαδόχου, τις ικανότητές του κ.ά.).

Ο πολύς δήμος αποτελούνταν κατά το πλείστον από τους βιομηχάνους, τους δημιουργούς (χαλκείς, σκυτοτόμοι, μάντεις, ιατροί, δορατοποιοί κ.ά.). Το κύριο περιουσιακό στοιχείο του πλούσιου άνδρα ήταν τα ποίμνια. Τα χωράφια των ιδιοκτητών καλλιεργούνταν συνήθως από δούλους, όπως και τα ποίμνια άλλωστε βρίσκονταν σε χέρια δούλων.

Οι δούλοι ονομάζονταν δμώες, δρηστήρες, ανδράποδα. Προέρχονταν είτε από αιχμαλωσία είτε από αγοραπωλησία. Ασχολούνταν με όλες τις χειρωνακτικές δουλειές του σπιτιού. Κι ανάμεσα στους δούλους υπήρχαν διαβαθμίσεις. Η δουλεία κατά τη μυθική περίοδο δεν ήταν υπερβολικά σκληρή.

Οι δυστυχέστεροι των ανθρώπων ήταν οι θήτες. Αυτοί θεωρούνταν μεν ελεύθεροι, αναγκάζονταν όμως, εξαιτίας της μεγάλης τους φτώχειας, να καλλιεργούν τα χωράφια των πλουσιότερων. Μισθώνονταν δε κατά περίπτωση. Δε διέφεραν και πολύ από τους δούλους.

Το αντίρροπο στο ακόλαστο κράτος της βασιλείας και των αρίστων ήταν ο δήμος. Ο θεσμός του δήμου στην αρχαία Ελλάδα είχε ορισμένα σημαντικά πολιτικά δικαιώματα. Όταν ο βασιλιάς αποφάσιζε με τη βουλή να πράξει κάτι, όφειλε να το θέσει στο δήμο σε συνάθροιση (εκκλησία). Οι κήρυκες καλούσαν το λαό να καθίσει και να μην ομιλεί. Ήταν σημαντικό αυτό, διότι όταν ο δήμος ήταν συναθροισμένος και στεκόταν όρθιος, αυτό θεωρούνταν σημάδι ταραχής ή τρόμου· ακόμη και αν η συνάθροιση του δήμου γινόταν μετά τη δύση του ηλίου και οι Αχαιοί προσέρχονταν πιωμένοι, θεωρούνταν ως προάγγελος συμφορών. Κάθε ηγεμόνας δικαιούνταν ν’ αγορεύσει, αλλ’ όχι και ο απλός πολίτης. Ιδιαίτερη βαρύτητα είχε η γνώμη του βασιλιά. Ψηφοφορία μεν δε γινόταν, ούτε οριστική απόφαση παιρνόταν από το δήμο· είναι όμως εξίσου βέβαιο ότι ο δήμος, συνερχόμενος σε αγορά, επηρέαζε σημαντικά τις αποφάσεις των ηγεμόνων.