Η ΕΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΜΥΘΩΝ

Οι μύθοι –οι αρχαίοι ελληνικοί ιδιαίτερα– δεν πρέπει να διαβάζονται ή αντιμετωπίζονται σαν «παραμύθια», σαν πλάσματα αργόσχολης φαντασίας. Διότι αν ψάξουμε προσεκτικά κάτω από την περίτεχνη διακόσμηση της θελκτικότητας, πρώτον θα συναντήσουμε την ψυχή του λαού που τους δημιούργησε (τα βάσανά της, τις αγωνίες της, τις εξάρσεις της, τις ελπίδες της, τους φόβους της), δεύτερον σε πολλούς απ’ αυτούς θα βρούμε ιστορικές μαρτυρίες που δεν έχουμε από αλλού. «Οι μύθοι περιέχουν την κρίση των Ελλήνων για τη ζωή, για τους νόμους ή τις αντινομίες της, για τη μοίρα και για το θάνατο· με τους μύθους φιλοσοφούσαν, προτού τεθούν τα θεμέλια της φιλοσοφίας».

Πολλούς πολύ απασχόλησε το θέμα της ανάγνωσης, ερμηνείας και κατανόησης των μύθων. Αυτή δε η σοβαρή ενασχόληση με την προσέγγιση κι ανάλυση των διαφόρων μύθων και οι προβληματισμοί γύρω από αυτούς ξεκίνησε από την αρχαιότητα. Αυτός δε ο κριτικός τρόπος αντιμετώπισης των μύθων –και όχι σαν ένα ελαφρό και ευχάριστο ανάγνωσμα ή ακρόαμα– οδήγησε στην κατάταξή τους σε κατηγορίες και στην αναζήτηση της προέλευσης και της εξέλιξης καθενός. Αποδεικνύουν δε στο σύνολό τους όχι μόνο την ευγένεια της ψυχής – ενίοτε δε και την αγριότητα– των προγόνων μας, αλλά και την ανεξάντλητη γονιμοποιό δύναμη της φαντασίας του. Από τις πολλές από διαφόρους ερμηνείες που επιχειρήθηκαν των μύθων άλλες μεν απορρίφθηκαν ως άστοχες, άλλες δε επικροτήθηκαν. Υπήρξαν φυσικά και κείνοι που χαρακτήρισαν όλες ως αυθαίρετες και ανυπόστατες.

Ένας από τους ονομαστότερους αρχαίους ερμηνευτές των μύθων θεωρείται ο Ευήμερος (4^ος - 3^ος π.Χ. αι.) από τη Μεσσήνη της Σικελίας. Αυτός θεώρησε και τους ήρωες και τους θεούς των μύθων ως κοινούς ανθρώπους, οι οποίοι απλά στη ζωή τους υπερτερούσαν και κατά τη δύναμη και κατά την αρετή από τους πολλούς. Την άποψη αυτή ήταν επόμενο οι ευλαβείς της εποχής του να την απορρίψουν, την υιοθέτησαν όμως πολλοί αρχαίοι χριστιανοί συγγραφείς. Και ναι μεν πρέπει αυτή η εκδοχή να θεωρηθεί ως παράλογη και υπερβολική, υπάρχουν, όμως, άλλες περισσότερο ευλογοφανείς. Μία από αυτές αφορά τους θρησκευτικούς μύθους και ισχυρίζεται ότι σε πολύ παλαιούς χρόνους ήρθαν στην Ελλάδα από την Αίγυπτο ή την Ασία ιερείς σοφότατοι κι έφεραν στους απαίδευτους κατοίκους της πολλές θρησκευτικές, ιστορικές και φυσικές γνώσεις, τις οποίες προσπάθησαν να μεταδώσουν στους γηγενείς με σύμβολα και αλληγορικές διηγήσεις, ώστε να γίνουν αντιληπτές από τους ελλιπείς σε αντιληπτική ικανότητα και προσλαμβάνουσες καταστάσεις ανθρώπους. Είναι η περίφημη συμβολική και αλληγορική ερμηνεία των μύθων. Αυτή θεωρεί τη Δήμητρα ως προσωποποίηση του άρτου, το Διόνυσο του οίνου, τον Ποσειδώνα του νερού και τον Ήφαιστο της φωτιάς. Ακόμη: την ωραία Ελένη ως προσωποποίηση της γης, τον Πάρι του αέρα, τον Αγαμέμνονα του αιθέρα, τον Αχιλλέα του Ήλιου, την Άρτεμη της Σελήνης· η εξόντωση των τεράτων συμβολίζει τον Ήλιο, ο οποίος παλεύει κατά των τεράστιων μαύρων νεφών της θύελλας, τα οποία κάποτε τον κρύβουν αλλά τελικά αυτός νικά κτλ. Άλλοι μελετητές ανακάλυψαν στους μύθους ηθικές επιταγές, όπως π.χ.: η Πασιφάη ήταν σύμβολο της ψυχής, ο ταύρος που ερωτεύτηκε ήταν σύμβολο του τυφλού πόθου, ο Μινώταυρος σύμβολο της κτηνώδους ορμής κτλ.

Μια ιδιαίτερης σημασίας κατηγορία μύθων είναι εκείνοι που κρύβουν -ή θεωρήθηκε ότι κρύβουν- στον πυρήνα τους εντονότερα το ιστορικό στοιχείο. Τέτοιοι είναι κυρίως οι μύθοι που εξιστορούν τη δράση των Ηρώων και των ημίθεων. Εμφανίζονται ως πρόγονοι των σημερινών ανθρώπων. Εξοντώθηκαν σε πολέμους ή σε προσωπικές αναμετρήσεις. Μετά το θάνατό τους κατέληξαν στα «νησιά των μακάρων». Οι ιστορίες των θεών δημιουργήθηκαν μαζί με τις ιστορίες των ηρώων, όταν στην ανθρώπινη ψυχή φούντωσε η μυθοπλαστική διάθεση. Η μυθοπλασία συρρικνώθηκε όταν γεννήθηκε ο «λόγος». Οι υποστηρικτές της ιστορικής αφετηρίας των μύθων βλέπουν π.χ. στους Ορφικούς, στους Βακχικούς, στα Ελευσίνια μυστήρια κι σ’ εκείνα της Σαμοθράκης τη διάσωση αρχαιοτάτων θρησκευτικών αντιλήψεων και την έλευση στην Ελλάδα των σοφών ιερέων, εάν φυσικά αυτά προϋπήρξαν του Ομήρου και του Ησιόδου. Ανάμεσα, όμως, στους μύθους με καθαρότερο ιστορικό πυρήνα πρέπει να καταταγούν εκείνοι της Αργοναυτικής εκστρατείας, του Τρωικού πολέμου, των Επτά εναντίον της Θήβας, της ίδρυσης διαφόρων πόλεων και της καταγωγής διαφόρων τοπωνυμίων.

Υπάρχει, όμως, και μια μυθοκτόνα προσέγγιση των μύθων. Είναι η ορθολογιστική. Αυτή απογυμνώνει τους μύθους από τα γοητευτικά τους στοιχεία, το φανταστικό και το συναισθηματικό. Γι’ αυτή τη μέθοδο η Μέδουσα ήταν μια βασίλισσα που πολέμησε με τον Περσέα και σκοτώθηκε· οι Στυμφαλίδες όρνιθες ήταν μια ομάδα άγνωστων πουλιών (αποδημητικών;) που χάσανε τον προσανατολισμό τους κι ήρθαν στην Ελλάδα· η Σφίγγα ήταν μια δυνατή γυναίκα, επικεφαλής ναυτικής δύναμης που αποβιβάστηκε στην Ανθηδόνα κι από κει κινήθηκε προς την Κωπαΐδα όπου λεηλατούσε την περιοχή, κτλ. Σύμφωνα μ’ αυτή την ερμηνευτική προσέγγιση, η κατανόηση των μύθων πρέπει ν’ αναζητείται στην επισήμανση των αρχικών συναισθημάτων που δε σχετίζονται με τη συμβατικότητα.

Με βάση την ορθολογιστική ερμηνεία, δημιουργήθηκε μια ομάδα των λεγόμενων «ερμηνευτικών μύθων». Αυτοί δηλαδή οι μύθοι - ιστορίες επινοήθηκαν για να εξηγήσουν κάποια ασυνήθιστα και περίεργα φαινόμενα. Έτσι: για να εξηγηθεί η χωλότητα του Ήφαιστου επινοήθηκε η ιστορία ότι τον εκτόξευσε από τον Όλυμπο ο Δίας· η νηστεία πριν από τη μύηση στα Ελευσίνια μυστήρια και η συμμετοχή σε πορεία μέχρι το τελεστήριο εξηγούνταν από το μύθο της Δήμητρας που, ψάχνοντας για την Κόρη, έτρεχε από τόπο σε τόπο χωρίς να φάει τίποτα, κτλ.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η προσπάθεια ανεύρεσης της προέλευσης και ιστορικής εξέλιξης των διαφόρων μύθων. Από τη μελέτη των μύθων της δυτικής Ασίας (Μ. Ασίας, Βαβυλώνας και Φοινίκης) και της Αιγύπτου προκύπτει ανατολίτικη επίδραση στους ελληνικούς μύθους περί κοσμογονίας και θεογονίας, όπως π.χ. ο ακρωτηριασμός του Ουρανού από τον Κρόνο, ο μύθος για τον Τυφωέα (Τυφών) έχουν ανατολίτικη προέλευση ή επίδραση· η Κυβέλη ταυτίζεται με την ανατολίτισσα θεά Kubaba κ.ά.

       ( Στον φιλομαθή -κι ανικανοποίητο- αναγνώστη συνιστώ  για μια πλήρη αναδίφηση στον απέραντο κόσμο της ανυπέρβλητης Ελληνικής Μυθολογίας συνιστώ έκθυμα το πληρέστερο μέχρι σήμερα  έργο ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ, Εκδοτική Αθηνών, 5 τόμοι, 1986, καρπός πλειάδος επιστημόνων υπό τη Γενική Εποπτεία του μεγάλου φιλολόγου Ι.Θ.Κακριδή)