Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ. Ο ΑΦΕΛΛΗΝΙΣΜΟς ΤΗΣ Μ. ΑΣΙΑΣ

     1. Οι Τούρκοι δεν περίμεναν τη συντριβή και την αναχώρηση του ελληνικού στρατού για να δείξουν τις διαθέσεις τους απέναντι στους χριστιανούς-Έλληνες της τουρκικής επικράτειας. Η ποικιλότροπη εκδήλωση της εχθρότητάς τους (διωγμοί, βιαιότητες, εκτοπίσεις κτλ.) ήταν η παγιωμένη σχεδόν συμπεριφορά τους, άλλοτε εντονότερη και άλλοτε ηπιότερη, όπως είδαμε και αλλού. Εν προκειμένω δε ήδη οι ελληνικοί πληθυσμοί και πριν το 1920 άρχισαν να εγκαταλείπουν τα χωριά και τις πόλεις τους, ιδίως όπου κυριαρχούσαν οι κεμαλικοί. Την κατάσταση διεκτραγωδούσε στις 9/4/1921 σε συνέντευξή του ο Νικ. Τρικούπης, ιδίως για την περιοχή της Κιλικίας μετά τη φυγή των Γάλλων.

    2. Για την περιοχή της Σμύρνης ειδικότερα η συμφορά άρχισε να εκτυλίσσεται από τις 15/8/1922, ταυτόχρονα με το διαφαινόμενο τουρκικό θρίαμβο. Οι φήμες για επικείμενη καταστροφή μετατρέπονταν ώρα την ώρα σε πανικό και εφιάλτη, όχι μόνο στον πληθυσμό αλλά και μεταξύ ηγητόρων. Στις 19/8 ο Στεργιάδης παρήγγειλε στους αντιπροσώπους της Αρμοστίας σε διάφορες πόλεις να είναι έτοιμοι προς αναχώρηση. Την πόλη δε την κατέκλυζαν πλήθη προσφύγων από διάφορα σημεία της Μ. Ασίας. Αυτά τα πλήθη κατέφευγαν σε εκκλησίες, στα νεκροταφεία ή στο ύπαιθρο.

      3. Εκτιμώντας δε οι Μ. Δυνάμεις ότι σύντομα οι Τούρκοι θα ορμούσαν σαν λαίλαπα στην πόλη με το μίσος τους εξημμένο στα άκρα όριά του, έστειλαν εσπευσμένα στη Σμύρνη πλοία για να προστατέψουν καταρχάς και κυρίως τους ομοεθνείς τους. Ταυτόχρονα οι πρόξενοι Αγγλίας, ΗΠΑ, Γαλλίας και Ιταλίας ζήτησαν από το Χατζηανέστη τι μέτρα σκόπευε να πάρει. Τους διαβεβαίωσε ότι αναμένει ενισχύσεις από τη Θράκη. Στις 23/8 ήρθαν μεν οι ενισχύσεις, ήταν όμως τέτοιος ο πανικός και η ηττοπάθεια που βασίλευε στον ελλ. στρατό, που οι περισσότεροι στρατιώτες αρνήθηκαν να αποβιβαστούν. Ο Χατζηανέστης «ζούσε στον κόσμο του»!….

     Εντελώς άλλες ήταν, όμως, οι εκτιμήσεις του μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου. Άκρως ανήσυχος, από κοινού με τον Αρμένιο συνάδελφό του ζήτησαν από τον αρχιεπίσκοπο του Καντέρμπουρυ να μεσολαβήσει στην αγγλική κυβέρνηση ν’ αποτρέψει την είσοδο στην πόλη των κεμαλικών δυνάμεων. Προς δε τον Οικ. Πατριάρχη, στις 23/8, διεκτραγωδούσε την κατάσταση και ποια συμφορά περίμενε το λαό.

      Η Σμύρνη κατακλύστηκε από πρόσφυγες και υποχωρούντες, ράκη πραγματικά σωματικά και ψυχικά, Έλληνες στρατιώτες, κατευθυνομένους εν σιωπή και σπουδή στην Ερυθραία.

   Στις 26/8 όλες οι ελληνικές στρατιωτικές υποδομές (καταστήματα, στρατώνες, νοσοκομεία και φρουραρχείο) εκκενώθηκαν και μαζεύονταν στην προκυμαία αναζητώντας μέσα προς αναχώρηση. Τελευταίος αναχώρησε ο ύπατος αρμοστής Αρ. Στεργιάδης.

     4. Πριν καλά-καλά ξημερώσει η 27/8, ατέλειωτα πλήθη (ανάμεσά τους και στρατιώτες) σαν σκιές κατευθύνονταν στην προκυμαία πανικόβλητοι καθώς οργίαζαν οι φήμες ότι οι αφηνιασμένες για εκδίκηση τουρκικές δυνάμεις βρίσκονται ήδη στα προάστια της πόλης. Στην τουρκική συνοικία άρχισαν οι έξαλλοι πανηγυρισμοί.

      Στις 10.30΄ π.μ. εμφανίστηκαν να μπαίνουν έφιπποι στην πόλη οι λυσσασμένοι για εκδίκηση τσέτες του Μπεχλιβάν καθώς και άλλοι Τούρκοι. Με το που βράδιασε η 27^η μπήκε σ’ εφαρμογή το ανεξέλεγκτο όργιο των καταστροφών και των σφαγών ό,τι ελληνικού και αρμενικού συναντούσαν. Με την πάροδο των ημερών οι εκρήξεις του τουρκικού φανατισμού και η μανία καταστροφής έπαιρναν ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Φρίκη και θάνατος. Ο αρμενικός οικισμός ισοπεδώθηκε. Από τον αρμενικό πληθυσμό (18.000 περίπου) εκτελέστηκαν όλοι οι άντρες. Όταν ‘τελείωσαν’ με τους Αρμένιους, στράφηκαν το ίδιο σχεδόν μανιώδεις στους Έλληνες. Ήταν δε τόσο τυφλωμένοι που σκότωναν συχνά και ανθρώπους άλλων εθνοτήτων. Στο προαύλιο του ναού της Αγ. Φωτεινής στις 27/8 κατέφυγαν πλήθη κόσμου απεγνωσμένου κι εξουθενωμένου. Το μεσημέρι ο μητροπολίτης Χρυσόστομος τους διένειμε τρόφιμα. Τη νύχτα προς 28/8 η πόλη καλύφθηκε από γοερές κραυγές και θρήνους: οι τσέτες όρμησαν στους ναούς σκοτώνοντας, βιάζοντας, χτυπώντας και βασανίζοντας τα πλήθη που κατέφυγαν εκεί σαν σε έσχατο καταφύγιο σωτηρίας…..

     5. Το πρωί της 31/8 τέθηκε σ’ εφαρμογή το τελικό σχέδιο της καταστροφής: άρχισε η πυρπόληση της πόλης. Το ‘έργο’ αφέθηκε στην απόλυτη διάθεση του διοικητή του στρατού Νουρεντίν. Οι φλόγες τύλιξαν την πόλη. Η συμφορά και η καταστροφή δεν περιγράφονται. Οι δε περιγραφές των αυτοπτών μαρτύρων είναι συγκλονιστικές.

     Στις 3/9 ο Νουρεντίν εξέδωσε διαταγή που καλούσε: α) τους Έλληνες και Αρμένιους άντρες 18-45 ετών που ήταν ζωντανοί κι εξακολουθούσαν να βρίσκονται στο τουρκικό έδαφος να παραδοθούν για να κρατηθούν ως αιχμάλωτοι· β) όλους τους υπόλοιπους Έλληνες και Αρμένιους πρόσφυγες να μεταναστεύσουν μέχρι 17/9, και γ) όλους τους υπόλοιπους κατοίκους (ανεξαρτήτως φυλής και θρησκείας) να επιστρέψουν στα σπίτια τους.

    Η βία αντί να κοπάσει εντάθηκε. Αυτή τη φορά κατά των άλλων ξένων μειονοτήτων (όσων δεν ακολούθησαν τον ελλ. στρατό). Εκτυλίσσονταν σκηνές φρίκης.

    Καθώς η προθεσμία που είχε θέσει ο Νουρεντίν για την αναχώρηση των απελαυνόμενων τελείωνε, αναπτύχθηκαν έντονες διπλωματικές ενέργειες για να εξευρεθούν μεταφορικά μέσα. Έτσι, στάλθηκαν από τη Μυτιλήνη ελληνικά πλοία στα/με τα οποία: α) στις 11/9 επιβιβάστηκαν 15.000, β) στις 14/9 43.000 και γ) ως τις 18/9 μεταφέρθηκαν συνολικά 180.000 πρόσφυγες. Στα λιμάνια, όμως, Ούρφας, Τσεσμέ και Κυδωνιών παρέμεναν άλλοι 60.000 πρόσφυγες. Γι’ αυτούς δόθηκε 8ήμερη παράταση της προθεσμίας αναχώρησης και τελικά μεταφέρθηκαν σε λίγες μέρες.

    Το ανεκδιήγητο δράμα, όμως, δεν παίχθηκε μόνο στη Σμύρνη, αλλά και στα προάστια της Μπουτζά, Κορδελιού, Κουκοτζά κ.α. Φρικιαστικές ήταν και σε αυτά οι σκηνές της ωμής/απάνθρωπης βίας και του ακόρεστου μίσους και φανατισμού.

   6. Το μαρτύριο του μητροπολίτη Χρυσοστόμου: Ήταν Σάββατο 27/8. Είδαμε το μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο να πασχίζει να περιστείλει το μέγεθος της συμφοράς. Ώσπου ήρθε κι η δική του σειρά. Πλήθη λαού, ζώντας την αγωνία του θανατηφόρου μίσους που είχε τυφλώσει τους Τούρκους διώκτες τους και αναζητώντας καταφύγια σωτηρίας, κατέφυγαν στους ναούς και κυρίως στο μητροπολιτικό της Αγ. Φωτεινής, κατακλύζοντας το προαύλιό του. Ανάμεσά τους και ο Χρυσόστομος, προσπαθώντας να τους στηρίξει. Ένας Τούρκος υπαστυνόμος τον κάλεσε να παρουσιαστεί στο φρούραρχο Σαλή Ζεκή. Αυτός τον διέταξε να συστήσει στους χριστιανούς να μείνουν στα σπίτια τους και να παραδώσουν τα όπλα τους. Κατά τις 8 μ.μ. κλήθηκε να παρουσιαστεί στον Τούρκο στρατιωτικό διοικητή της Σμύρνης Νουρεντίν μαζί με τους δημογέροντες Τσουρουκτσόγλου και Κλιμάνογλου. Είναι άγνωστο τι διαμείφθηκε μεταξύ τους. Ασφαλώς και ο Τούρκος θα τον κατηγόρησε για τη στάση του κατά τη διάρκεια της ελληνικής κατοχής. Για τελευταία φορά εθεάθη να εξέρχεται από το Διοικητήριο. Ταυτόχρονα ο Νουρεντίν βγήκε στο μπαλκόνι και κάλεσε τα μαινόμενα τουρκικά στίφη να τον παραλάβουν και να τον δικάσουν. Και τον ……. ‘δίκασαν’ με το νόμο του μίσους, του φανατισμού και της αναίτιας εκδίκησης που εφαρμόζουν αυτού του είδους οι ….. ‘δικαστές’. Στο μαρτύριο του μητροπολίτη έβαλε τέλος ένας ευεργετημένος του Τουρκοκρητικός, πυροβολώντας τον.

     Ο εθνομάρτυρας μητροπολίτης είχε τη δυνατότητα να φύγει μαζί με την υπόλοιπη ελληνική ηγεσία. Προτίμησε/επέλεξε να ζήσει το δράμα του ποιμνίου του, αδιαφορώντας για τη δική του τύχη. Ακολούθησε το δρόμο των αληθινών ποιμένων.

      Δεν ήταν, φυσικά, το μόνο θύμα της τουρκικής θηριωδίας. Εκτός από τα χιλιάδες θύματα των απλών πιστών, τραγικότερη ήταν η μοίρα των ποιμένων τους: Από τους 459 ιερείς της επαρχίας Σμύρνης, οι 347 βρήκαν το θάνατο που ταιριάζει στην τουρκική κτηνωδία. Επιπλέον, εκτός του Χρυσοστόμου μαρτυρικό τέλος είχαν ο Μοσχονησίων Αμβρόσιος Πλειανθείδης (πεταλώθηκε), ο Κυδωνιών Γρηγόριος (τάφηκε ζωντανός) και ο Ικονίου Ζήλων (σφάχτηκε). Ακόμη: ο αρχιερατικός επίτροπος Μπυτζά Αρχαντζικάκης (σουβλίστηκε), ο διάκονος Γρηγόριος της Αγ. Άννας Κορδελιού (στραγγαλίστηκε), ο ιερέας Νείλος της Κοιμ. της Θεοτόκου του Μπουρνόβα (κατακρεουργήθηκε) κ.ά.

     7. Η συμφορά ούτε τέλος ούτε μέτρο είχε. Στα Βουρλά (χερσόνησος Ερυθραία) στις 28/8 βρίσκονταν ελληνικές δυνάμεις και σχηματίστηκε πολιτοφυλακή για την τήρηση της τάξης. Εκεί σε 40.000 πληθυσμού οι 35.000 ήταν Έλληνες. Ανάμεσα στους Έλληνες και στους Τούρκους συμφωνήθηκε αλληλοϋποστήριξη. Αυτή η συμφωνία επικυρώθηκε και από τους αρχιερατικό επίτροπο του μητροπολίτη Εφέσου και Τούρκο μουφτή. Γιαυτό πολλοί από τους Έλληνες που είχαν καταφύγει στο Εγγλεζονήσι αναθάρρησαν κι επέστρεψαν στα Βουρλά. Τελικά, όμως, οι συμφωνίες δεν τηρήθηκαν και πολλές οικογένειες ξεκληρίστηκαν, τα Βουρλά πυρπολήθηκαν και ο αντρικός πληθυσμός μεταφέρθηκε σε στρατόπεδα στο εσωτερικό της Τουρκίας. Ανάλογη τύχη ανέμενε και τα Αλάτσατα. Όσοι επέζησαν μεταφέρθηκαν αργότερα με πλοία.

      8. Κυδωνίες (Αϊβαλί): Όλοι οι κάτοικοί της (40-45.000) ήταν χριστιανοί, εκτός των δημ. υπαλλήλων. Η είδηση της ήττας του ελλ. στρατού σκόρπισε κι εδώ το φόβο, την αγωνία και τις μαύρες προαισθήσεις. Σε σύσκεψη της δημογεροντίας και των προκρίτων αποφασίστηκε όλοι οι κάτοικοι, πλην όσων υπηρέτησαν στον ελλ. στρατό, να παραμείνουν στην πόλη τους.

      Άρχισαν να καταφθάνουν πρόσφυγες από τις γύρω περιοχές και να διηγούνται τα δεινά και τη φρίκη που έζησαν και ζουν οι χριστιανοί της περιοχής τους. Στις 29/8 ήρθαν οι τσέτες και στις 6/9 ο τουρκικός στρατός. Αμέσως άρχισαν να σκορπούν τη συμφορά. Στην πόλη είχαν συρρεύσει γυναικόπαιδα και Αρμένιοι με την ελπίδα να μεταφερθούν στη Λέσβο. Οι Τούρκοι δημ. υπάλληλοι παρέδωσαν πλήρεις καταλόγους για όσους είχαν υπηρετήσει στον ελλ. στρατο, στην πολιτοφυλακή ή στην Άμυνα. Όλοι αυτοί οι υπόλοιποι άντρες συνελήφθησαν και στάλθηκαν σε στρατόπεδα στο εσωτερικό, αλλά δεν έφθασαν ποτέ, αφού καθοδόν (κοντά στο Φρένελι, στη χαράδρα Μουσούλ Δαγ, στη θέση Ταμ Αλή, κοντά στο Αδραμύττι) εκτελέστηκαν.

      Η κατάσταση στις Κυδωνίες επιδεινώθηκε μετά τις 14/9 όταν έφθασε η 4^η τουρ. μερ., η καλούμενη Χασάπ. Οι πρόσφυγες από γειτονικές πόλεις και χωριά κλήθηκαν από τις αρχές να επιστρέψουν στις εστίες και στις εργασίες τους, ταυτόχρονα δε απειλούνταν οι Κυδωνιώτες που τυχόν θα τους έκρυβαν. Οι πρόσφυγες συμμορφώθηκαν. Ειδικά δε στη συνοικία Ταμπακαριά τους περίμεναν οι τσέτες, οι οποίοι τους λήστεψαν και τελικά τους αποκεφάλισαν.

     Τα βάσανα, όμως, δεν είχαν τέλος. Στις 19/9 οι Τούρκοι διέταξαν το μητροπολίτη Γρηγόριο να καλέσει όλους τους άντρες (όσους ως τότε δεν είχαν φονευθεί) ηλικίας 18-45 ετών να παρουσιαστούν στις αρχές, εκτός από τους: ράφτες, υποδηματοποιούς, βυρσοδέψες, σαπουνοποιούς και όσους θα κατατάσσονταν στο πυροσβεστικό σώμα. Στις 21/9 έφθασαν στο λιμάνι δυο ελληνικά πλοία με αμερικανική σημαία για να παραλάβουν τους κατοίκους. Οι Τούρκοι έδωσαν προς τούτο 24ωρη διορία. Όσοι δε θα προλάβαιναν ή δε θα θέλανε να φύγουν θα εκτοπίζονταν στο εσωτερικό. Οι περισσότεροι παραλήφθηκαν. Ο μητροπολίτης Γρηγόριος επέλεξε να μείνει μ’ εκείνους που δεν μπόρεσαν ή δε θέλησαν να φύγουν. Στις 30/9 συνελήφθη και, όπως είδαμε, οδηγήθηκε σε φρικτό θάνατο.

   Η ίδια συμφορά περίμενε και τους κατοίκους των Μοσχονησίων. Όλοι σχεδόν εξοντώθηκαν, είτε επιτόπου είτε στα στρατόπεδα του εσωτερικού όπου στάλθηκαν. Μαζί τους και ο μητροπολίτης τους.

      9. Βορειοδυτική Μ. Ασία: Η ίδια κατάσταση και εδώ. Από την πρώτη κιόλας μέρα της τουρκικής αντεπίθεσης πλήθη τρομοκρατημένων χριστιανών συρρέουν στην Πάνορμο, στα Μουδανιά, στην Κίο και στην Κύζικο αναζητώντας εναγώνια τρόπους να μεταφερθούν στην Αν. Θράκη. Οι χριστιανοί του Εσκί Σεχίρ ακολούθησαν τον υποχωρούντα ελλ. Στρατό. Στις 28/8 εκκενώθηκε η Προύσα. Χιλιάδες οι μετακινούμενοι προς διάφορες κατευθύνσεις. Στις 29/8 εκκενώθηκαν τα Μουδανιά και η Κίος από τις ελλ. δυνάμεις, οι οποίες προωθούσαν τα πλήθη προς τα λιμάνια της Πανόρμου, της Κυζίκου και της Αρτάκης απόπου την 1/9 θ’ αναχωρούσε ο κύριος όγκος των ελλ. δυνάμεων. Απερίγραπτη συμφορά περίμενε όσους κατέφυγαν στα Μουδανιά μετά την παράδοση της 11^ης μερ. Εντούτοις ο γοηρότερος θρήνος ακούστηκε στην Κύζικο και στο εσωτερικό. Η Κύζικος, χάρη στην ψυχραιμία και στη μεθοδικότητα του διοικητή της Κ. Ταβουλάρη εκκενώθηκε ομαλά. Στα Δαρδανέλια ήταν τυχερότεροι: είχαν την αγγλική προστασία.

    Συνολικά τα θύματα στην ευρύτερη περιοχή της βορειοδυτικής Μ. Ασίας ξεπέρασαν τις 40.000!

      10. Η προσφορά της Ανεξάρτητης Μεραρχίας: Η εικόνα τού σχεδόν εν διαλύσει υποχωρούντος ελλ. στρατού σκορπούσε τον τρόμο και τον πανικό στους χριστιανικούς πληθυσμούς πόλεων και χωριών. Έτσι, σε λίγες μέρες πόλεις και χωριά που έσφυζαν από ζωή και δράση ερημώθηκαν. Κάτι ανάλογο συνέβη και στην κωμόπολη Σιντιρτζί κατά το πέρασμα της Ανεξάρτητης Μεραρχία (26/8). Ο ελλ. πληθυσμός ζήτησε να την ακολουθήσει. Το αίτημά τους έγινε δεκτό. Κι ενώ το πρωί της 26^ης όλα ήταν έτοιμα για αναχώρηση, η απόφαση ανακλήθηκε γιατί η μεραρχία θα υποχρεωνόταν να περάσει μέσα από εχθρικό έδαφος. Ακολούθησε κοπετός και θρήνος, στην ουσία μοιρολόγι για το δικό τους θάνατο. Σε λίγο θα σφάζονταν όλοι!....

      Στις 27/8 η Μεραρχία εισήλθε στο Κιρκαγάτς, όπου υπήρχαν αρκετοί Έλληνες και Αρμένιοι. Ζήτησαν και αυτοί ν’ ακολουθήσουν τη Μεραρχία. Το αίτημά τους εγκρίθηκε. Συγκεντρώθηκαν τελικά (και από τις γύρω περιοχές) πάνω από 40.000 πρόσφυγες. Τελευταίος προστέθηκε ο αρχιερατικός επίτροπος. Τα μεσάνυχτα αναχώρησαν με κατεύθυνση την Πέργαμο. Καθοδόν η στρατιά των προσφύγων διευρυνόταν.

     Στις 30/8 η Μεραρχία έφθασε στο Δικελί, με καθαρά ελληνικό πληθυσμό. Είχαν συρρεύσει σε αυτό και πάνω από 4.000 πρόσφυγες που ακολουθούσαν τον υποχωρούντα ελλ. στρατό, χωρίς τελικά να καταφέρουν να επιβιβαστούν σε πλοία. Η πόλη έπεσε στα χέρια των Τούρκων με τις γνωστές συνέπειες για τους κατοίκους της από τους τσέτες. Η είσοδος της Μεραρχίας άλλαξε την κατάσταση. Το απόγευμα άρχισε η επιβίβαση των στρατιωτικών σε ακτοπλοϊκά. Την επομένη κατέπλευσαν 3 πολεμικά πλοία. Παρέλαβαν 6-8.000 Έλληνες και Αρμένιους πρόσφυγες.

    11. Ανάλογες ήταν οι περιπέτειες και οι ταλαιπωρίες των χριστιανών και άλλων περιοχών της Μ. Ασίας, όπως: α) του Αξαρίου (10.000 Έλληνες, από τους οποίους εξοντώθηκαν 7.000), β) της Μαγνησίας όπου συγκεντρώθηκαν πρόσφυγες – ανθρώπινα ράκη και από άλλες περιοχές (Εσκί Σεχίρ, Αφιόν Καραχισάρ, Φιλαδέλφεια κ.α.)· γ) στις 22/8 τον Κασαμπά κατέκλυσαν πρόσφυγες χριστιανοί αγωνιώντες για τη ζωή τους· δ) στην Καππαδοκία και στην Κιλικία, όπου η κατάσταση ήταν υποφερτότερη. Ειδικά από την Κιλικία μετά την αποχώρηση των Γάλλων (Οκτ. 1921) αποχώρησαν περί τους 35.000 Έλληνες.

   12. Οδύσσεια των αιχμαλώτων κι εκτοπισμένων: α) Μπαίνοντας στη Σμύρνη οι Τούρκοι, άρχισαν τη συγκέντρωση όλου του αντρικού πληθυσμού, τυπικά μεν ηλικίας 18-45 ετών, στην πραγματικότητα, όμως, αυτά τα όρια παραβιάζονταν και προς τα κάτω και προς τα πάνω. Συγκεντρώθηκαν 10.000 άντρες που οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα της Σμύρνης και οι περισσότεροι εξοντώθηκαν. Και δεν ήταν μόνο αυτοί. Σε στρατόπεδα του εσωτερικού οδηγήθηκαν περί τους 150.000 γυναικόπαιδα κτλ. από τη Σμύρνη και τα περίχωρα που δεν κατάφεραν να περάσουν στην Ελλάδα. Οι εκτοπιζόμενοι χωρίστηκαν σε ομάδες που οδηγήθηκαν στον Κασαμπά.

    β) Από άλλες πόλεις γυναικόπαιδα εκτοπίστηκαν στην Κιουτάχεια, στο Εσκί Σεχίρ, στο Ουσάκ, στη Νικομήδεια κ.α. Στο Ουσάκ όσοι Έλληνες κατατάχθηκαν στον ελλ. στρατό εκτελέστηκαν, ενώ άλλοι αυτοκτόνησαν. Από τους πάνω από 8.000 χριστιανούς θανατώθηκαν. Το θάνατο σκόρπιζαν όχι μόνο τα όπλα και τα μαχαίρια των Τούρκων, αλλά και οι ταλαιπωρίες και οι διάφορες επιδημίες.

    γ) Ανάλογα στρατόπεδα αιχμαλώτων κι εκτοπισμένων συγκροτήθηκαν και σε πολλά άλλα σημεία, όπως στο Τάλας της Νικομήδειας, στο Αφιόν Καραχισάρ, στο χωριό Κιουπλά, στην Άγκυρα, στα περίχωρα της Νικομήδειας κ.α. Από όλους αυτούς μόνο 15.000 επέζησαν κι ήρθαν στην Ελλάδα.

   13. Πόντος: Ένα από τα πολυπληθέστερα κέντρα του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού ήταν ο Πόντος. Μετά την κατάρρευση του μετώπου, οι Έλληνες του Πόντου διατάχθηκαν να εγκαταλείψουν την προαιώνια πατρίδα τους χωρίς να τους επιτρέψουν να συναποκομίσουν τα υπάρχοντά τους. Κατέκλυσαν τα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας και, πληρώνοντας αδρά Τούρκους λεμβούχους, προσπαθούσαν να φθάσουν σε πλοία που θα τους μετέφεραν στην Κων/πολη. Εκτός από αυτούς, υπήρχαν και χιλιάδες Πόντιοι Έλληνες (κυρίως άντρες) εκτοπισμένοι στα ενδότερα της Τουρκίας. Και αυτοί διατάχθηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα και να κινηθούν προς Κων/πολη. Συγκοινωνίες δεν υπήρχαν. Έφθασαν όσοι κατάφεραν, διανύοντας με τα πόδια τεράστιες αποστάσεις.

      Ελληνικές αρχές στην Κων/πολη πια δεν υπήρχαν. Ζητήθηκε η βοήθεια του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού και για την περίθαλψη των εξουθενωμένων προσφύγων και για την οργάνωση της δια θαλάσσης μεταφοράς τους στην Ελλάδα. Επικεφαλής αυτής της τεράστιας προσπάθειας τέθηκε ο Α. Πάλλης. Οι συνθήκες παραμονής τους εκεί ήταν άθλιες. Πολύ συνέβαλαν στην ανακούφισή τους και οι Έλληνες της Κων/πολης.

      14. Η εκκένωση της Αν. Θράκης: Ήταν σχεδόν αναπόφευκτο η καταιγίδα να πλήξει και τους Έλληνες της ανατ. Θράκης. Την τύχη τους καθόρισε το Πρωτόκολλο των Μουδανιών (28/9/1922). Βάσει αυτού οι ελληνικοί πληθυσμοί ειδοποιήθηκαν να εγκαταλείψουν, όσοι ήθελαν, μαζί με τον αποχωρούντα ελλ. στρατό τις πατρογονικές τους εστίες, τηρώντας τις προθεσμίες. Γενικός διοικητής Θράκης ορίστηκε ο υποστράτηγος Γ. Κατεχάκης (2/10). Στις 3/10 ο πρόεδρος της Διασυμμαχικής Επιτροπής Ραιδεστού συντ/ρχης Μπέμερν ανακοίνωσε στον ελλ. πληθυσμό ότι έρχονται βρετανικά στρατεύματα για να βοηθήσουν τις ελληνικές αρχές και ότι η διοίκηση στις τουρκικές αρχές θα μεταβιβαστεί μετά τις 2/11. Οι Έλληνες πανικοβλήθηκαν και ήθελαν να φύγουν. Άρχισε και η δράση των Ελλήνων κατά των τουρκικών συμμοριών. Ελληνικά πλοία θα παραλάμβαναν τους πρόσφυγες. Ως τις 15/10 είχαν εκκενωθεί οι Σαράντα Εκκλησιές, η Ραιδεστός, η Ηράκλεια, η Σηλυβρία και τα Γανόχωρα. Οι αποσκευές τους κτλ. μεταφέρθηκαν με ποικίλα μέσα. Οι τουρκικές δολιοφθορές απέτρεψαν τη μεταφορά της περιουσίας πολλών.

        15. Το «παιχνίδι» των ξένων: Όλες οι μεγάλες Δυνάμεις της εποχής –όχι μόνο ευρωπαϊκές- έμειναν σχεδόν αδιάφορες στο απερίγραπτο δράμα του Ελληνισμού της Μ. Ασίας. Μακάρι να ήταν μόνο αυτό: έδειξαν απύθμενο κυνισμό κι εχθρότητα, άμεσα ή έμμεσα. Κάποιοι μάλιστα (π.χ. Γάλλοι και Αμερικανοί διπλωμάτες) θεώρησαν ότι οι Έλληνες πυρπόλησαν τη Σμύρνη ή εκτόξευαν μακάβρια ευφυολογήματα! Οι δε Τούρκοι σφαγείς γνώριζαν πως κανένας δε θα τους εμπόδιζε να πραγματοποιήσουν το ….. ‘θεάρεστο’ έργο τους! Καμιά διαμαρτυρία κατά ή καταδίκη των φρικτών ωμοτήτων, ούτε καν από έναν των ισχυρών.

     Χαρακτηριστική περίπτωση «διευκόλυνσης» των Τούρκων στο γενικευμένο έγκλημά τους/γενοκτονία ήταν η περίπτωση των γαλλικών δυνάμεων που στα Μουδανιά συνελάμβαναν Έλληνες στρατιώτες και τους παρέδιναν βορά στον τουρκικό κανιβαλισμό.

      Αντίθετα με την απαράδεκτη αυτή στάση των κυβερνητικών αξιωματούχων, υπήρξαν και θαυμαστά παραδείγματα στοιχειώδους ανθρωπιάς από κατώτερα στελέχη ή απλούς πολίτες. Ενδεικτικά μνημονεύονται: Στο Κορδελιό ένας Γάλλος, μεταμφιεσμένος σε Γάλλο υπολιμενικό, έσωσε τις ζωές πολλών. Η Αμερικανίδα γιατρός Esther Lovejoyπεριέθαλψε πολλούς. Ιταλός πλοίαρχος μετέφερε πρόσφυγες στην Ελλάδα. Σημαντική ήταν η προσφορά ανθρωπιάς από Αμερικανούς-στελέχη της ΧΑΝ Σμύρνης. Αξιέπαινη η στάση και του Αμερικανού προξένου Σμύρνης G. Horton. Ακόμη και Τούρκοι, έχοντας αισθήματα ανθρωπιάς, έσωσαν Έλληνες.

     16. Συνοπτικός απολογισμός της ασύλληπτης τραγωδίας: Οι διάφορες μαρτυρίες (από ξένους και Έλληνες) ανεβάζουν το ελληνικό στοιχείο της Μ. Ασίας από 1.500.000 έως 2.600.000. Οι ΄Ελληνες της περιοχής της Σμύρνης ανέρχονταν σε 550.000 (οι Τούρκοι σε 300.000). Πόσοι από αυτούς υπέστησαν τα ανείπωτα βασανιστήρια, τις ταλαιπωρίες και τελικά το θάνατο; Ακριβώς κανείς δε γνωρίζει. Ήταν αδύνατη η καταγραφή τους. Οι υπολογισμοί ξεκινούν από 300.000 κι εξικνούνται ως και τις 650.000 (αναφέρεται και ο απίθανος αριθμός του 1.000.000). Όσο για τις υλικές ζημιές; Υπολογίστηκαν σε 200.000.000 δολάρια.

      Πόσοι από τους επιζήσαντες κατόρθωσαν να φθάσουν στην Ελλάδα; Και ως προς αυτό οι αριθμοί ποικίλλουν. Επικράτησε πάντως να αναφέρεται (στρογγυλοποιημένος) ο αριθμός 1.500.000. Από αυτούς οι 180.000 περίπου περιλαμβάνονταν στην ανταλλαγή πληθυσμών.