4. Η ομάδα Αθ. Φράγκου αμύνεται στο Τουρλού Μπουνάρ 

      1. Την ομάδα του στρατηγού Αθ. Φράγκου αποτελούσαν οι 1^η και 7^η μερ. και ως εφεδρεία τμήματα της 4^ης. Ήταν εγκατεστημένη στην αμυντική τοποθεσία Τσουρούμ Μπουνάρ.

    2. Στις 10 π.μ. δέχτηκε σφοδρή επίθεση στον υποτομέα Καραγκιοσελί. Οι ελληνικές θέσεις κρατήθηκαν. Στις 11 π.μ., όμως, εμφανίστηκαν δυο νέες τουρκικές φάλαγγες δύναμης 8.000 αντρών.

      Στις 12 ο Νικ. Πλαστήρας πληροφόρησε τη μερ. ότι έβλεπε να διεξάγεται μάχη στ’ ανατολικά του Κιουτσούκιοϊ και υπέδειξε να αναληφθεί αντεπίθεση για επανασύδεση με την ομάδα Τρικούπη. Ο μέραρχος Φράγκου αρχικά συμφώνησε, μετά όμως είπε ν’ αναβληθεί η επίθεση για μισή ώρα προκειμένου να διευκρινιστεί τι συμβαίνει στην περιοχή Τουκλού Τεπέ, κρίσιμου σημείου. Αυτό σήμανε και τη ματαίωση της ενέργειας, γιατί στο μεταξύ καταλήφθηκε η ισχυρά οχυρωμένη τοποθεσία Τουκλού Τεπέ: κλειδί για την άμυνα ολόκληρου του Τουρλού Μπουνάρ. Έτσι επισφραγίστηκε η διάσπαση των ελληνικών δυνάμεων.

      3. Βλέποντας ο Φράγκου την κατάσταση να επιδεινώνεται στον τομέα Καραγκιοσελί, εξέδωσε διαταγή σύμπτυξης στο Χασάν Ντεντέ Τεπέ – Τσουρούμ Δαγ. Ως τη δύση του ήλιου η σύμπτυξη ολοκληρώθηκε. Ο ίδιος στις 10 μ.μ. έφθασε στο Χαλτιμπάγ, νέο σταθμό διοίκησης της μερ., κατά τη διάρκεια δε της νύχτας μετακινήθηκε εκ νέου στο Ισλάμκιοϊ.

5. Η αναμέτρηση στο Αλή Βεράν (17/8). Αιχμαλωσία Τρικούπη

     1. Το πρωί (6 π.μ.) της 17/8 έφθασαν στο Σάλκιοϊ με τα στρατηγεία τους οι στρατηγοί Ν. Τρικούπης και Κίμων Διγενής. Κατέφθαναν και ασύντακτες μονάδες. Αυτές χωρίς αναδιοργάνωση ήταν αδύνατο να καταστούν μάχιμες. Αντίθετα, τη συνοχή τους διατηρούσαν το 14^ο σύνταγμα της 12^ης, το 26^ο της 9^ης, η 13^η μερ. και το πολυάριθμο πυροβολικό. Σε λίγο έφθασαν και οι διοικητές των 4^ης, 9^ης και 13^ης μεραρχιών προς λήψη οδηγιών. Στις 7.30΄ ο Τρικούπης διέταξε τη συνέχιση πορείας προς Τουρλού Μπουνάρ. Οι διαθέσιμες μάχιμες δυνάμεις ανέρχονταν σε 7.000 πεζούς, 180 ιππείς και 116 πυροβόλα. Από τις μονάδες, η πιο αξιόμαχη ήταν η 13^η μερ.

    2. Από τις 9 π.μ. φάνηκαν τουρκικές φάλαγγες να προελαύνουν προς Σάλκιοϊ, ενώ άλλες προχωρούσαν από βορρά προς Αλή Βεράν. Βλέποντας ο Τρικούπης ότι ήταν αδύνατο με τις διαθέσιμες δυνάμεις ν’ αντιμετωπίσει τον εχθρό, διέταξε υποχώρηση προς Μπανάζ από το δρόμο (μόνο διαθέσιμο, πιθανόν) Σάλιοϊ – Αλή Βεράν.

     3. Όταν η εμπροσθοφυλακή πλησίαζε το χωριό Αλή Βεράν συνάντησε τουρκικά έφιππα τμήματα. Έτσι άρχισε η μάχη του Αλή Βεράν. Η ισχνή δύναμη του Τρικούπη βρέθηκε αντιμέτωπη με 6 τουρκ. μεραρχίες πεζικού και 1 ιππικού, ενώ βαλλόταν από καταιγιστικό τουρκικό πυροβολικό. Ο Τρικούπης διέταξε την προβολή άμυνας ως την επέλευση της νύχτας. Η ώρα ήταν 12 μ. Οι ελλ. δυνάμεις παρατάχθηκαν στην κοιλάδα Αλή Βεράν. Οι κινήσεις των μαχητών δυσχεραίνονταν και από το συνωστισμό σε στενό χώρο 20.000 αντρών των βοηθητικών σχηματισμών.

     Στις 4 μ.μ. το τουρκικό πυροβολικό με πολύ μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, που πολλαπλασιαζόταν από τις αναφλέξεις αυτοκινήτων κτλ. Το ελλ. πυροβολικό σταδιακά σιγούσε. Με την εμφάνιση δε δυο νέων ισχυρών φαλάγγων η τουρκική πίεση μετά τις 4 μ.μ. στο δεξιό της ελληνικής παράταξης επιτάθηκε. Στο βορρά η ελληνική αντίσταση ήταν πεισματώδης.

      Ο Τρικούπης δεν είχε διέξοδο. Στις 5 μ.μ. ο ανθυπολοχαγός Καραμάνης έφερε στον Τρικούπη σημείωμα του Νικ. Πλαστήρα με την πληροφορία ότι η ομάδα Φράγκου κατείχε τη γραμμή Γενιτζέ – Χατζηλάρ, ενώ ο ίδιος τον ορεινό όγκο Χασάν Ντεντέ Τεπέ. Δήλωσε δε στον Τρικούπη ο ανθυπολοχαγός ότι υπήρχε μονοπάτι που οδηγούσε στις θέσεις του Πλαστήρα και ότι ο ίδιος αναλάμβανε να οδηγήσει τις δυνάμεις του Τρικούπη τη νύχτα εκεί. Η πρόταση απορρίφθηκε, διότι ο στρατηγός θεωρούσε α) ακατάλληλο το σημείο μετάβασης, γιατί δε θα κάλυπτε τις ανάγκες των μονάδων του, και β) ήταν ακατάλληλη αυτή η διαδρομή για τόσο όγκο αντρών και οχημάτων.

     Οι Τούρκοι αντικαθιστούσαν στο ακέραιο τις βαριές απώλειές τους από τις επαρκείς εφεδρείες τους. Αντίθετα, ο Τρικούπης πάσχιζε να βρει εμβαλωματικές λύσεις. Κάποια στιγμή τραυματίστηκε κι σε λίγο εξέπνευσε ο διοικητής του 2^ου συντ/τος πεζικού συντ/ρχης Κων. Τσάκαλος. Τον ακολούθησε στο θάνατο και ο διοικητής του 26^ου συντ/τος Παπαγιαννίδης. Ο διοικητής του 14^ου συντ/τος αντι/ρχης Ιω. Κωτούλας έφιππος οδήγησε τους άντρες του σε αντεπίθεση στο ύψωμα 1140, αλλά τελικά συντρίφτηκε. Κάτω από την αφόρητη εχθρική πίεση σε ελάχιστο χρόνο η χαράδρα του Αλή Βεράν κενώθηκε.

      Η έλευση του σκότους σήμανε και τη λήξη της άνισης μάχης με συντριβή της ομάδας Τρικούπη. Ο ηρωισμός, όμως, των Ελλήνων μαχητών τούς επέτρεψε να διαφύγουν δυτικά προς το χωριό Κετσιλέρ.

       4. Τα υποχωρούντα τμήματα του Τρικούπη χωρίστηκαν σε 3 φάλαγγες: η πρώτη υπό τους υποστράτηγο Δημ. Δημαρά και συντ/ρχη Περ. Καλλιδόπουλο, η δεύτερη (13^η μερ.) υπό τους αντιστρατήγους Ν. Τρικούπη και Κίμ. Διγενή, και η τρίτη υπό το συντ/ρχη Π. Γαρδίκα.

     Η πρώτη φάλαγγα, κατευθυνόμενη στο Ουσάκ, έχασε τον προσανατολισμό της και στις 4 μ.μ. κυκλώθηκε από εχθρικές δυνάμεις και παραδόθηκε, πλην του επιτελάρχη της 4^ης μερ. Γεώρ. Τσολάκογλου που διαφώνησε με το δρομολόγιο και με αξιωματικούς και οπλίτες της 4^ης μερ., ακολουθώντας διαφορετικό δρομολόγιο, το πρωί της 19/8 έφθασε στο Ουσάκ και ενώθηκε με την ομάδα Φράγκου.

     Η δεύτερη φάλαγγα, ακολουθούμενη και από χριστιανούς πρόσφυγες, πάσχιζε να βρει ντόπιους οδηγούς και δεν εύρισκε. Περιπλανήθηκε ως τις 20/8 οπότε, μέσα από συνεχείς συγκρούσεις, έφθασε στο Καρατζά Χισάρ. Εκεί κυκλώθηκε από ισχυρές τουρκικές δυνάμεις. Ο Τρικούπης διέταξε αγώνα «μέχρι εσχάτων». Τελικά αναγκάστηκε να ζητήσει συνθηκολόγηση. Στις 5 μ.μ. της 20/8 παραδόθηκε η φάλαγγα και οδηγήθηκε στο σύνολό της στην αιχμαλωσία.

      Η τρίτη φάλαγγα (από 5.000 αξιωματικούς και οπλίτες) είχε καλύτερη τύχη. Το πρωί της 19/8 έφθασε στο Χαν. Αποτελούνταν από υπολείμματα: της 12^ης μερ. υπό τον αντι/ρχη Ιω. Κωτούλα, του 11^ου συντ/τος υπό τον αντισ/ρχη Μ. Νικολαρέα,και του 3^ου συντ/τος υπό τον αντισ/ρχη Αβράμπο. 

6. Η πορεία της ομάδας Αθαν. Φράγκου

1. Όταν η ομάδα Φράγκου έφθασε (17/8) στο Τσουρούμ Δαγ δέχθηκε επίθεση του 1^ου τουρκικού Σ.Σ. Αμέσως η Στρατιά έθεσε στις διαταγές του στρατηγού Φράγκου τις μερ. 1^η, 2^η, 4^η, 7^η, 12^η και 13^η .

Επειδή τη νύχτα 17 προς 18/8 κάμφθηκε η αντίσταση της 7^ης, ο στρατηγός διέταξε τη σύμπτυξη σε νέα γραμμή άμυνας, ενώ το πρωί της 18/8 αναγκάστηκε να διατάξει περαιτέρω σύμπτυξη, στα νότια του Καπλακάρ.

2. Τη νύχτα τα 18^ης ο Φράγκου πληροφορήθηκε ότι η 5^η ήταν σε κακή κατάσταση, μαζί δε με άλλα σπαράγματα του Β΄ Σ.Σ. κατευθύνονταν προς Ουσάκ.

Το απόσπασμα Πλαστήρα έφθασε στις 11.30΄ μ.μ. της 18^ης στο Ντερμιλέρ. Το μεσημέρι της 19^ης το 4^ο σύνταγμα εγκατέλειψε αποδιοργανωμένο τον τομέα του. Ο Πλαστήρας, που είχε καταφθάσει με το τμήμα του καταπονημένος, ζήτησε ν’ αναλάβει προσωρινά τη διοίκηση του 4^ου συντ/τος. Ο Φράγκου συμφώνησε.

Ο Φράγκου, διαβλέποντας κυκλωτική κίνηση του εχθρού, διέταξε νέα σύμπτυξη στα υψώματα βορείως του Ουσάκ (19/8). Το απόγευμα διέταξε περαιτέρω σύμπτυξη στη γραμμή Σαραντίκ – Τακμάκ – Ελιζέρ, όπου έφθασε την επομένη και όπου τα Α΄ και Β΄ Σ.Σ. ανασυγκροτήθηκαν.

3. Στις 20 και 21/8 με διαταγή της Στρατιάς οι μεραρχίες των δυο Σ.Σ. συμπτύσσονταν προς δυσμάς, αποφεύγοντας επαφή με τον εχθρό. Εντούτοις υποχρεώθηκαν να δώσουν σκληρές μάχες, με σοβαρότερη εκείνη της 23/8 στο Σαλιχλί, όπου σημειώθηκε ελληνική νίκη.

7. Τα τελευταία επεισόδια της τραγωδίας

1. Η αντικατάσταση του αρχιστρατήγου: Η τραγική εξέλιξη των πραγμάτων για τους Έλληνες στο μέτωπο δεν μπορούσε ν’ αφήσει άθικτο τον κατεξοχήν(;) υπεύθυνο, τον αρχιστράτηγο Γ. Χατζηανέστη. Η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε την αντικατάστασή του. Ως διάδοχός του προοριζόταν ο στρατηγός Ν. Τρικούπης, αν δεν είχε αιχμαλωτιστεί. Κατόπιν αυτού, στις 24/8 ορίστηκε αντικαταστάτης του ο στρατηγός Γ. Πολυμενάκος. Ο υπουργός Στρατιωτικών Νικ. Θεοτόκης, συνοδευόμενος από τους στρατηγούς Δούσμανη και Πάλλη και το συντ/ρχη Σαρηγιάννη, έφθασε στη Σμύρνη.

Αρχικά ο νέος στρατάρχης διέταξε το στρατηγό Φράγκου να μην επιτρέψει στους Τούρκους να βαδίσουν προς τη Σμύρνη. Όταν, όμως, πληροφορήθηκε ότι οι μονάδες του δεν ήταν σε θέση να πολεμήσουν, διέταξε σύμπτυξη από Ερυθραία προς Τσεσμέ.

2. Η υποχώρηση προς Τσεσμέ: Την οπισθοφυλακή θα αποτελούσε το απόσπασμα Νικ. Πλαστήρα, ενισχυμένο με το 3^ο σύνταγμα ιππικού, με εντολή να επιβραδύνει την προέλαση του εχθρού. Την 1/9 το απόσπασμα έμεινε στον αυχένα Ζεϊντιλή ως την επομένη. Ενεπλάκη πολλές φορές σε μάχες με τους Τούρκους, προκαλώντας τους βαριές απώλειες, κυριολεκτικά τους διασκόρπισε.

Αντίθετα, το απόσπασμα του συντ/ρχη Ζεγγίνη (4.500 άντρες), συμπτυσσόμενο από την περιοχή Μαιάνδρου, δέχθηκε πυρά πυροβολικού και διαλύθηκε, η δε μισή σχεδόν δύναμή του αιχμαλωτίστηκε μαζί με το διοικητή του.

Στις 31/8 και 2/9 τα Α΄ και Β΄ Σ.Σ. επιβιβάστηκαν σε πλοία στο Τσεσμέ για επιστροφή στην Ελλάδα. Τελευταίο επιβιβάστηκε το απόσπασμα Μαρούλη που κάλυπτε τη σύμπτυξη του αποσπάσματος Πλαστήρα. Στις 3/9 ολοκληρώθηκε η επιβίβαση.

3. Η περίπτωση της Ανεξάρτητης Μεραρχίας: Η Ανεξάρτητη Μεραρχία (διοικητής της ο συντ/ρχης πεζικού Δημ. Θεοτόκης) είχε ταχθεί στον τομέα του Γ΄ Σ.Σ. και κάλυπτε τον υποτομέα Σεϊντί Γαζή. Στις 18/8, βρισκόμενη σε πορεία, δέχθηκε επίθεση κοντά στην Κιουτάχεια από την 1^η τουρ. μεραρχία. Μετά από 12ωρη σκληρή μάχη ανέτρεψε τους Τούρκους και συνέχισε την πορεία της προς Τσεντίζ. Στις 20/8 ειδοποιήθηκε από αέρος από τη Στρατιά σχετικά για τις εξελίξεις στο νότιο συγκρότημα και την καλούσε να σωθεί όπως μπορούσε. Ο διοικητής της Μεραρχίας και όλοι οι επικεφαλής των μονάδων της κτλ., διανύοντας επί 15 μέρες 600 χλμ. και δεχόμενοι συνεχείς επιθέσεις του τουρ. ιππικού και των κατοίκων απόπου περνούσαν, κατόρθωσαν με απόλυτη ομοψυχία και αποφασιστικότητα να την οδηγήσουν στο Δικελί και στις 31/8 να διεπεραιωθεί στη Λέσβο, έχοντας μαζί τους Έλληνες και Αρμένιους της Μ. Ασίας.

4. Η αποχώρηση του Γ΄ Σ.Σ.: Το Γ΄ Σ.Σ. από τις 16/8 διατάχθηκε να εγκαταλείψει την έδρα του στο Εσκί Σεχίρ και να εγκατασταθεί στην οχυρωμένη γραμμή της Προύσας. Αφού κατέστρεψε τη σιδ. γραμμή κτλ., αναχώρησε στις 18/8 και στις 23/8 έφθασε στη νέα του θέση. Στις 27/8 διατάχθηκε να μετακινηθεί στα λιμάνια της Πανόρμου και Κυζίκου προς επιβίβαση. Οι δυο μερ. (3^η και 10^η ) έφθασαν ομαλά. Η τρίτη (11^η) βράδυνε, γιατί ακολούθησε ορεινό δρομολόγιο και καθοδόν δυο συντάγματά της ενεπλάκησαν στα Μουδανιά σε μάχη με τουρκικό ιππικό χωρίς να μπορέσει να το απωθήσει. Εκεί η διοίκησή της ενεπλάκη σε άγονες συζητήσεις με τους Γάλλους με αποτέλεσμα να κυκλωθεί και να αιχμαλωτιστεί.

Αντίθετα, ο συντ/ρχης Γ. Ζήρας, αγνοώντας τους Γάλλους, πέρασε έγκαιρα με το απόσπασμά του και σώθηκε. Και άλλοι αξιωματικοί και οπλίτες της μερ. διέφυγαν και σώθηκαν.

Στις 5/9 ολοκληρώθηκε η επιβίβαση ολόκληρης της δύναμης (60.000 άντρες) του Γ΄ Σ.Σ. και αναχώρησε για τη Ρεδαιστό.