Η απώλεια της Μ. Ασίας

      1. Ο Ανδρόνικος Β΄ είχε συνειδητοποιήσει ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα για την αυτοκρατορία συνιστούσε η εξασφάλιση της Μ. Ασίας από τους Τούρκους και της Χερσονήσου του Αίμου από τους βόρειους γείτονές της.

Στη στροφή της βυζαντινής πολιτικής προς ανατολάς συντέλεσε πολύ και ο σύμβουλος του Ανδρονίκου Β΄ Θεόδωρος Μετοχίτης. Πρόθεση του βασιλιά ήταν να επισκεφθεί και πάλι τη Μ. Ασία μετά τη στάση του Φιλανθρωπηνού. Ξεκίνησε στις 29/5/1296 αλλά την 1/6 έγινε σεισμός κι αναγκάστηκε να επιστρέψει. Στη ματαίωση εντούτοις του ταξιδιού αυτού φαίνεται να συνέβαλε περισσότερο γενουατο-βενετικός πόλεμος που εξελισσόταν από το 1294.

       2. Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα της Μ. Ασίας ήταν οι συνεχείς απώλειες των μικροϊδιοκτητών που αποτελούσαν τον κύριο όγκο των βυζαντινών στρατευμάτων, οι οποίες (μικροϊδιοκτησίες) περιέρχονταν στους Τούρκους και στους μεγαλοκτηματίες. Αυτό αποδυνάμωνε την άμυνα της περιοχής. Ο Ανδρόνικος, για ν’ αντιμετωπίσει το πρόβλημα, διόρισε διοικητή της περιοχής τον εξάδελφό του και ικανότατο στρατηγό Ιωάννη Ταρχανειώτη, αρσενιάτη. Τα μέτρα που πήρε αυτός, αρχικά μεν εξισορρόπησαν την κατάσταση, σε λίγο όμως προκάλεσαν την αντίδραση των μεγαλοκτηματιών (με τους οποίους συντάχθηκε και ο επίσκοπος Φιλαδελφείας Θεόληπτος) κατά του Ταρχανειώτη. Κατά του τελευταίου τάχθηκε και ο πατριάρχης Ιωάννης ΙΒ΄ Κοσμάς που τον κατηγορούσε ως αρσενιάτη. Ο Ταρχανειώτης εγκατέλειψε τη Μ. Ασία και πήγε στη Θεσσαλονίκη όπου συνάντησε τον αυτοκράτορα (1300).

       3. Το 1301 Αλανοί μισθοφόροι εισήλθαν από τη Βουλγαρία στα βυζαντινά εδάφη και ζήτησαν να πολεμήσουν κατά των Τούρκων. Χρήματα, όμως, δεν υπήρχαν για να καλυφθούν τα σχετικά έξοδα. Γιαυτό επιβλήθηκε στους Θράκες και στους Μακεδόνες ειδικός φόρος. Αυτή η φορολογία αποδυνάμωσε την άμυνα της Θράκης. Οι Αλανοί αρχικά υπάχθηκαν στο διοικητή της Βιθυνίας Μουζάλωνα. Το επόμενο έτος, όμως, κατέφθασε στην περιοχή ο συναυτοκράτορας Μιχαήλ Θ΄ ως επικεφαλής ισχυρού στρατού Βυζαντινών και Αλανών.

      Η παρουσία αυτής της στρατιωτικής δύναμης θορύβησε τους ανοργάνωτους ακόμη Τούρκους. Εντούτοις ο βυζαντινός στρατός δεν τους πείραξε. Σε λίγο άρχισαν και πάλι τις επιδρομές τους. Ο βυζαντινός στρατός διαλύθηκε: οι Αλανοί επέστρεψαν στη Θράκη, ενώ οι ντόπιοι επανήλθαν στα κτήματά τους ή κατέφυγαν στη Θράκη. Οι Τούρκοι κυριάρχησαν. Ο Μιχαήλ κατέφυγε στην Πέργαμο. Οι κάτοικοι της Μαγνησίας, ακολουθώντας το στρατό, πέρασαν στη Θράκη.

      Η εκστρατεία του Μιχαήλ Θ΄ στη Μ. Ασία απέτυχε. Η άμυνα της περιοχής κατέρρευσε. Το καλοκαίρι του 1302 μπροστά στη Φιλαδέλφεια εμφανίστηκε πολυάριθμος τουρκικός στρατός υπό τον Οσμάν. Στις 27/7/1302 συγκρούστηκαν στην πεδιάδα του Βαθέος με τον πολύ ασθενέστερο στρατό του Μουζάλωνα. Οι Βυζαντινοί ηττήθηκαν. Ήταν μια αποφασιστικής σημασίας ήττα. Η μικρασιατική ενδοχώρα κυριεύτηκε από διαφόρους Τούρκους εμίρηδες. Οι κάτοικοι των περιοχών συνέρρεαν στις οχυρωμένες πόλεις, στα νησιά της Προποντίδας και στην Κων/πολη.

     4. Μετά τη μάχη-ήττα του Βαθέος η πορεία της βυζαντινής Μ. Ασίας ήταν προδιαγεγραμμένη. Η οριστική και ολοκληρωτική σχεδόν απώλειά της συντελέστηκε από το 1302 - 1337 (με την πτώση της Νικομήδειας). Η αυτοκρατορία των Σελτζούκων είχε ήδη διαλυθεί κάτω από την πίεση των Μογγόλων και τον εμφύλιο πόλεμο των διαφόρων τουρκικών φύλων. Η κατάσταση στη Μ. Ασία ήταν χαώδης. Οι Τούρκοι επιδίδονταν σε συνεχείς ληστρικές επιδρομές, κυρίως από άτακτα στρατεύματα με έντονη τη νοοτροπία του «γαζή», δηλ. αυτού που πολεμούσε για την ισλαμική πίστη. Η αδυναμία της κεντρικής εξουσίας και η αδράνεια των απεγνωσμένων ντόπιων κατοίκων έκανε την επικράτηση των Τούρκων εύκολη. Ο Ιωάννης Ταρχανειώτης δεν αφέθηκε να ολοκληρώσει το έργο του.

      Μετά τη μάχη του Βαθέος όλα έδειχναν ότι η υπεράσπιση της Βιθυνίας ήταν αδύνατη. Η μετακίνηση των πληθυσμών έτεινε να πάρει τη μορφή πανικού. Ο Ανδρόνικος Β΄ έκαμε μια τελευταία προσπάθεια αντιστροφής της κατάστασης πρώτα με την αποστολή Καταλανών κι έπειτα μοιράζοντας στους ντόπιους στρατιώτες τις «πρόνοιες» των αξιωματούχων και αρχόντων και τα εκκλησιαστικά μοναστηριακά κτήματα. Ο πατριάρχης Αθανάσιος Α΄ συνευδόκησε σε αυτό. Παρά ταύτα οι Τούρκοι έφθασαν ως την Κύζικο όπου κατέφυγε έντρομος ο πληθυσμός. Οι Βυζαντινοί ενδιαφέρθηκαν κυρίως για τη σωτηρία των πόλεων των δυτικών παραλίων της Μ. Ασίας. Προς τούτο στάλθηκαν Καταλανοί συνοδευόμενοι από βυζαντινά στρατεύματα με επικεφαλής το Μαρούλη. Η πρώτη σύγκρουσή τους με τους Τούρκους στα τέλη του 1303 στην τοποθεσία Γουλιέλμου Ούργος ήταν νικηφόρα. Οι Καταλανο-Βυζαντινοί διαχείμασαν στην Κύζικο. Την άνοιξη του 1304 βρίσκονταν στους Αχυράους και το Μάιο νίκησαν τους Τούρκους Σασάν και Αϊδίνογλου που πολιορκούσαν τη Φιλαδέλφεια. Μέχρι το φθινόπωρο τους 1304 τα μισθοφορικά στρατεύματα έθεσαν υπό τον έλεγχό τους τα παράλια της Μ. Ασίας. Μετά επέστρεψαν στην Κων/πολη. Ο Ορχάν μετά τη φυγή των Καταλανών επανέλαβε τις επιδρομές του στη Βιθυνία, την οποία λεηλάτησε. Αφού κατέλαβε το φρούριο Βηλόκωμα, απέκλεισε τη Νίκαια. Ταυτόχρονα το ιππικό του εισέβαλε στη Μεσοθυνία, κατέλαβε δύο οχυρά (Χηλή και Αστραβητή), λεηλάτησε την περιοχή της Χαλκηδόνας κι έφθασε ως την κωμόπολη της Δαμάτρυος.

       Μόνοι αξιόπιστοι σύμμαχοι του Βυζαντίου στην περιοχή από την εποχή του Μιχαήλ Η΄ ήταν οι Μογγόλοι. Προς αυτούς στράφηκε ο Ανδρόνικος Β΄ ζητώντας βοήθεια προς αναχαίτιση των Οθωμανών Τούρκων. Το 1304 ανανέωσε τη συμμαχία μαζί τους. Επιχείρησε να συσφίγξει τους μεταξύ τους δεσμούς με γάμους. Ενόψει αυτής της συμμαχίας, ο εμίρης της Παφλαγονίας Ουμούρ πρότεινε στον Ανδρόνικο Β΄ να του παραχωρήσει μια περιοχή κοντά στο Σαγγάριο. Η Ελληνομογγολική συμμαχία βράδυνε να λειτουργήσει. Την άνοιξη του 1305 ο Ανδρόνικος Β΄ έστειλε νέα πρεσβεία στο χαγάνο Χαρμπαντά. Αργότερα έφθασαν στην Κων/πολη αντιπρόσωποι του χαγάνου και του ανήγγειλαν ότι ισχυρότατες στρατιωτικές δυνάμεις στάλθηκαν από τον Χαρμπαντά στο Ικόνιο και περιμένουν οδηγίες του Ανδρονίκου Β΄.

     Ο Οσμάν στο μεταξύ (γύρω στο 1307) είχε κατακτήσει τη Βιθυνία, καταλαμβάνοντας σημαντικά οχυρά κοντά στην Προύσα, αδιαφορώντας για τις όποιες κινήσεις του Ανδρονίκου. Το 1307 ήδη πολιορκούσε τη Νίκαια. Η παρουσία, όμως, των μογγολικών δυνάμεων ανάγκασε τον Οσμάν να αναστείλει τις πολεμικές του δραστηριότητες από το 1307 - 1317 και να λύσει την πολιορκία της Προύσας και της Νίκαιας.

     Το 1317 ο Οσμάν επανέλαβε τις επιχειρήσεις του στη Βιθυνία. Ενώ ο ίδιος πολιορκούσε την Προύσα, έστειλε το γιο του Ορχάν να καταλάβει και τα τελευταία βυζαντινά φρούρια στη βόρεια όχθη του Σαγγαρίου. Στα χέρια των Βυζαντινών παρέμειναν μόνο η βόρεια Βιθυνία και οι πόλεις Προύσα, Νίκαια, Νικομήδεια και Φιλαδέλφεια, η οποία κρατήθηκε ως το 1390.

   Αφού απέτυχε κι αυτό το εγχείρημα, το ενδιαφέρον του Ανδρονίκου στράφηκε προς τα ευρωπαϊκά εδάφη. Έτσι, μετά από 10 περίπου χρόνια (1326) οι Οθωμανοί κατέλαβαν και την Προύσα, καίτοι κατά τη διετία 1325-27 ο Καντακουζηνός είχε εκστρατεύσει στη Βιθυνία και προκάλεσε μεγάλες ήττες στους Τούρκους. Η Προύσα παραδόθηκε στον Ορχάν, διάδοχο του Οσμάν. Ενώ δε συνεχιζόταν η πολιορκία της Νίκαιας, ο Ορχάν το 1328 εισέβαλε στη Μεσοθυνία.