Βαρλααμιτική έριδα. 

Θάνατος του Ανδρονίκου Γ΄

   Στην αρχή της βασιλείας του Ανδρονίκου Γ΄ ήρθε στην Ανατολή από την Ιταλία ο Καλαβρός την καταγωγή μοναχός Βαρλαάμ, ευρυτάτης παιδείας κάτοχος. Ένεκα αυτού ο Ανδρόνικος του ανέθεσε την τελευταία προσπάθεια ένωσης των Εκκλησιών. Περί του ανδρός μάς πληροφορούν οι Νικηφόρος Γρηγοράς και Ιωάννης Καντακουζηνός. Τις διαπραγματεύσεις για την ένωση των Εκκλησιών διεξήγαγε με μετριοπάθεια, σύνεση κι επιτηδειότητα, έχοντας ως κατευθυντήρια γραμμή την υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της ανατολικής Εκκλησίας. Αυτή η δραστηριότητα του Βαρλαάμ συνέπεσε με το κίνημα του Ησυχασμού στο Άγ. Όρος, κατά το οποίο υποστηριζόταν η δυνατότητα του προχωρημένης πνευματικότητας και εις αυστηρή άσκηση υποβαλλόμενου ανθρώπου να δει και με τα σωματικά του μάτια το θείο και άκτιστο φως, όπως συνέβη κατά τη Μεταμόρφωση του Κυρίου από τους τρεις μαθητές Του. Όταν, λοιπόν, ο Βαρλαάμ επέστρεψε από τις άκαρπες στη Δύση ενωτικές διαπραγματεύσεις επέκρινε και καταδίκασε αυτές τις απόψεις και τάσεις. Οι αγιορείτες μοναχοί, έχοντες επικεφαλής τον επίσης κάτοχο μεγάλης παιδείας μοναχό Γρηγόριο Παλαμά, μετέπειτα αρχιεπίσκοπο Θεσ/νίκης, αντέδρασαν δυναμικά.

     Οι συζητήσεις γύρω από το επίμαχο θέμα της οράσεως του ακτίστου φωτός υπήρξαν οξύτατες κι εξελίχθηκαν σε έριδα που έλαβε διαστάσεις. Με την πλευρά του Βαρλαάμ συντάχθηκε και υπερμάχησε και ο Νικηφόρος Γρηγοράς, στους οποίους αντιπαρατάχθηκε ο Γρηγόριος Παλαμάς. Το ζήτημα έλαβε διαστάσεις. Για την αντιμετώπισή του συγκλήθηκε σύνοδος, η οποία δικαίωσε τον Παλαμά. Ο Γρηγοράς φυλακίστηκε, ενώ ο Βαρλαάμ απαρνήθηκε την Ορθοδοξία και κατέφυγε στην Ιταλία.

    Θύμα αυτής της έριδας υπήρξε και ο Ανδρόνικος Γ΄, πριν αυτή διευθετηθεί. Παίρνοντας μέρος στις σχετικές συζητήσεις, θέλησε να προεδρεύσει σε μία από αυτές που διεξήχθη στην Αγ. Σοφία ενώπιον πλήθους ακροατών. Δεν προήδρευσε απλώς αλλά και εκφώνησε εκτενή λόγο. Όταν τελείωσε η συζήτηση ήταν κατάκοπος. Περί τα μεσάνυχτα έφαγε περισσότερο του δέοντος με αποτέλεσμα να πέσει σε μακρά λιποθυμία. Όταν συνήλθε κυριεύτηκε από υψηλότατο πυρετό, από τον οποίο λίγες μέρες μετά, στις 15/6/1341, πέθανε.