ΙΩΑΝΝΗΣ Ε΄ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ (1341 - 1376) - ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤ΄ ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΣ (1341 - 1354)

Ο δεύτερος εμφύλιος πόλεμος (1341-1350)

     1. Ο Ανδρόνικος Γ΄ δεν είχε προνοήσει για το διάδοχό του. Ο γιος του Ιωάννης όχι μόνο ήταν μόλις 9 ετών, αλλά δεν είχε καν στεφθεί αυτοκράτορας. Μετά το θάνατο του Ανδρονίκου Γ΄ την αντιβασιλεία ανέλαβε ο φίλος και στενός συνεργάτης του Ιωάννης Καντακουζηνός, χωρίς όμως να πάρει και το σχετικό τίτλο. Ανάλογες φιλοδοξίες, όμως, έτρεφε και ο πατριάρχης Ιωάννης ΙΔ΄ Καλέκας, υποστηρίζοντας ότι είναι δίκαιο τα δύο αξιώματα (βασιλιά και πατριάρχη) να συμπίπτουν στο ίδιο πρόσωπο. Ο πατριάρχης και ο Αλέξιος Απόκαυκος επηρέαζαν τη βασιλομήτορα Άννα της Σαβοΐας. Ο Απόκαυκος ήταν μεν φτωχής και άσημης καταγωγής, απέκτησε όμως τεράστια περιουσία από δημόσιες προσόδους (εκμετάλλευση αλυκών αρχικά, «ταμίας των βασιλικών χρημάτων» αργότερα). Ο Ανδρόνικος Γ΄ τον διόρισε επικεφαλής του στόλου.

   Ο Απόκαυκος δεν ανήκε στην τάξη των πλούσιων γαιοκτηματιών. Ενώ αρχικά παρότρυνε τον Καντακουζηνό να αυτοανακηρυχθεί αυτοκράτορας, τον Ιούλ. του 1341, που ο Καντακουζηνός διεξήγαγε στη Θράκη στρατιωτικές επιχειρήσεις, στην Κων/πολη συγκροτήθηκε μια ομάδα υπό τον πατριάρχη και τον Απόκαυκο η οποία υπέσκαπτε τη θέση του. Στη συσταθείσα αντιβασιλεία τέθηκε επικεφαλής ο Καλέκας, ενώ ο Απόκακυκος προέβαινε στις πρώτες εχθρικές κατά του Καντακουζηνού ενέργειες: α) του αφαίρεσε όλα τα αξιώματα και β) ξεσήκωσε το λαό της Κων/πολης που λεηλάτησε το σπίτι του Καντακουζηνού. Μετά από αυτό, 42 ευγενείς κατέφυγαν στο Διδυμότειχο κοντά στον Καντακουζηνό. Με προτροπή των συγκλητικών και των αρχηγών του στρατού στις 26/10/1341 αυτοανακηρύχθηκε αυτοκράτορας. Στην αυτοκρατορία υπήρχαν πλέον δύο εξουσίες, μία στην Κων/πολη και μία στο Διδυμότειχο.

   Στο νέο αυτό εμφύλιο πόλεμο οι αριστοκράτες συσπειρώθηκαν γύρω από τον Καντακουζηνό και σε αντίποινα στην Κων/πολη δημεύτηκαν οι περιουσίες τους. Τα χρήματα που απέφερε η δήμευση διατέθηκαν από τον Απόκαυκο για τη δημιουργία στόλου.

     Πολύ γρήγορα η δυναστική διαμάχη μετατράπηκε σε εμφύλιο πόλεμο κοινωνικής απόχρωσης με επίκεντρο τις θρακικές πόλεις. Ο Καντακουζηνός με επιστολές του επιδίωξε να προσεταιριστεί τους «δυνατούς» των πόλεων. Στην Αδριανούπολη στις 27/10 οι «δυνατοί» ανέγνωσαν την επιστολή σε λαϊκή συνέλευση. Ο λαός ξεσηκώθηκε κατά του Καντακουζηνού και των «δυνατών», των οποίων άρπαξε τις περιουσίες. Σε αυτή την αντίδραση πρωτοστάτησαν οι Βρανός, Μουγδουφής και Φραγκόπουλος. Το παράδειγμα της Αδριανούπολης μιμήθηκαν και άλλες πόλεις. Παρά ταύτα ο Καντακουζηνός επικράτησε σε όλη τη Θράκη μετά και την υποταγή και της Αδριανούπολης το 1345.

Το 1342 έλαβαν χώρα σημαντικά γεγονότα:

   α) Το Μάρτιο ο Καντακουζηνός πήγε στη Θεσ/νίκη, ο κυβερνήτης της οποίας, Θεόδωρος Συναδηνός, ήταν φίλος του και προσφέρθηκε να του παραδώσει την πόλη. Στη χειρονομία αυτή, όμως, αντιτάχθηκαν οι Ζηλωτές (μια ισχυρότατη συντεχνία συνδεόμενη με τα ναυτικά επαγγέλματα και ασκούσε την πραγματική εξουσία στη Θεσ/νίκη - περί αυτών βλ. και κατωτέρω), οι οποίοι έδωσαν πραγματική μάχη με τους «δυνατούς», σκοτώνοντας πολλούς απ’ αυτούς. Κατέστρεψαν τα σπίτια τους κι άρπαξαν τις περιουσίες τους. Αυτά τα χρήματα άλλα μεν τα οικειοποιήθηκαν και πλούτησαν, άλλα δε διατέθηκαν για την άμυνα της πόλης και για την επιτυχία του πολέμου κατά του Καντακουζηνού.

     β) Ταυτόχρονα ο Απόκαυκος με 70 τριήρεις επισκεπτόταν τα νησιά του Αιγαίου μέχρι την Εύβοια, καταλήγοντας στη Θεσ/νίκη. Έτσι διαμορφώθηκε η εξής εικόνα: ο Καντακουζηνός έλεγχε τα ενδότερα της Μακεδονίας και της Θράκης, ενώ ο Απόκαυκος με το στόλο του τα παράκτια.

     γ)Το 1342 ο Καντακουζηνός, όντας σε απελπιστική κατάσταση, επισκέφθηκε τα Σκόπια για να ζητήσει τη βοήθεια του Σέρβου βασιλιά Στεφάνου Δουσάν. Τον επόμενο χρόνο προσκάλεσε στη Θεσ/νίκη και στη Θράκη τον εμίρη του Αϊδινίου Ουμούρ, ο οποίος τον βοήθησε μεν με το στόλο του αλλά προέβη σε άγρια λεηλασία των περιοχών. Αυτή την περίοδο ο Καντακουζηνός είχε μαζί του τους Σέρβους, τους Τούρκους, την Ήπειρο, τη Θεσσαλία και μέρος της αριστοκρατίας.

    2. Οι πρωτεργάτες της επανάστασης: α) Το καλοκαίρι του 1342 τη Θεσ/νίκη τη φρουρούσε, ένοπλος, ο λαός, ενώ στις Σέρρες οι κάτοικοι αμύνθηκαν κατά του Καντακουζηνού με πέτρες. β) Στις πόλεις της Δ. Μακεδονίας, με έντονο το εμπορικό στοιχείο, πρωταγωνιστές ήταν οι αριστοκράτες.

   γ) Στη Θεσ/νίκη από το 1342 ως το 1350 κυριαρχούσαν οι Ζηλωτές. Κατά την πρώτη διετία μάλιστα την πραγματική εξουσία στην πόλη ασκούσαν αυτοί και όχι ο κυβερνήτης Ιωάννης Απόκαυκος. Δεν είναι απολύτως σαφές τι ακριβώς ήταν οι Ζηλωτές. Οπωσδήποτε ήταν ένα ιδιαίτερο κοινωνικό στρώμα, μια συμπαγής κι οργανωμένη μάζα/οργάνωση, νεοφανής στην πόλη, των οποίων αρχηγός κατά την πρώτη φάση του παρόντος εμφυλίου ήταν ο Μιχαήλ Παλαιολόγος. Ως προς τη σύνθεση της παράταξης των Ζηλωτών υπάρχουν πολλές εκδοχές: Κατά το Γρηγορά, κατά τον αποκλεισμό της Θεσ/νίκης από τον Ουμούρ (1343) εμφανίστηκε ένα καινούργιο στοιχείο συρφετώδες που περιφρονούσαν τους νόμους και αυτοαποκαλούνταν «ζηλωτές». Κατά τον πατριάρχη Φιλόθεο, Θεσσαλονικέα, αυτή η παράταξη δεν αποτελούνταν από ντόπιους, αλλ’ ήταν ξενόφερτοι και βάρβαροι από τις εσχατιές της αυτοκρατορίας που βρήκαν εδώ καταφύγιο. Το βέβαιο πάντως είναι ότι οι Ζηλωτές είχαν στενούς δεσμούς με τους ασκούντες ναυτικά επαγγέλματα, τους οποίους ο Καντακουζηνός ονομάζει «παραθαλασσίους». Μετά το 1345 αρχηγός τους ήταν ο Ανδρέας Παλαιολόγος.

    Και για να συνοψίσουμε: Στη Θεσ/νίκη και στη Θράκη πρωταγωνιστές του εμφυλίου ήταν οι Ζηλωτές, οι ναύτες, οι έμποροι και σε κάποιο βαθμό οι τραπεζίτες, ενώ στο Διδυμότειχο η μεσαία τάξη.

    3. Η δεύτερη και κρίσιμη φάση του εμφυλίου άρχισε το καλοκαίρι του 1345. Στις 11/6 δολοφονήθηκε ο Αλέξιος Απόκαυκος από κάποιους φυλακισμένους αριστοκράτες. Αντιδρώντας ο φίλος του Τζεφραίτης, ξεσήκωσε τους ναύτες που επιτέθηκαν κατά των φυλακισμένων και σκότωσαν πολλούς. Η Κων/πολη ήταν αποκλεισμένη από τον Καντακουζηνό και το στόλο του Ορχάν. Στις 2/2/1346 ο Καντακουζηνός μπήκε κρυφά και με προδοσία στην Κων/πολη όπου έγινε δεκτός μ’ ενθουσιασμό. Στις 8/2 συμφωνήθηκε να συγκυβερνούν με τον Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγο. Στη συνέχεια ο πατριάρχης Ιωάν. Καλέκας καθαιρέθηκε. Νέος πατριάρχης εκλέχτηκε ο Ισίδωρος Α΄.

     Η δολοφονία του Αλ. Απόκαυκου έφερε αλλαγές και στη Θεσ/νίκη. Ο κυβερνήτης της πόλης Ιωάννης Απόκαυκος, γιος του Αλεξίου, δυσανασχετούσε με την ισχύ των Ζηλωτών. Ο Ιωάννης πήρε με το μέρος του την αριστοκρατία, αλλά, μολονότι το ήθελε, δεν τόλμησε να παραδώσει την πόλη στον Καντακουζηνό. Στα πλαίσια αυτά παγίδευσε το Μιχαήλ Παλαιολόγο και τον δολοφόνησε. Τα στελέχη των Ζηλωτών φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν. Ο Ιωάννης με το στρατό του κλείστηκαν στην ακρόπολη. Μετά το θάνατο του πατέρα του συγκάλεσε σύσκεψη με τους επιφανέστερους των αριστοκρατών, στρατιωτικούς κ. ά., και αποφάσισαν να παραδώσουν την πόλη στον Καντακουζηνό, με αντάλλαγμα «τιμές και προσόδους». Η πρότασή τους έγινε δεκτή. Ο αρχηγός της συντεχνίας των ναυτών Ανδρέας Παλαιολόγος συνάθροισε τους ναύτες και όσους Ζηλωτές βρήκε στη θαλάσσια πύλη απόπου κάλεσε το λαό. Ο λαός πήγε μαζί του. Ο στρατός παρέμεινε κλεισμένος στην ακρόπολη. Ο λαός πυρπόλησε τις πύλες της ακρόπολης και οι Ζηλωτές εισήλθαν. Ο στρατός αρνήθηκε να πολεμήσει. Τους πλουσίους που είχαν καταφύγει στην ακρόπολη τους γκρέμισαν από τα τείχη. Αργότερα σκότωσαν και άλλους που ήταν κρυμμένοι στην πόλη. Έτσι οι μισοί περίπου από τους αριστοκράτες της πόλης χάθηκαν. Μέχρι το 1349 η Θεσσαλονίκη παρέμεινε απομονωμένη.

     Στις 10/5/1347 ο Καντακουζηνός στεφόταν στην Κων/πολη για τρίτη φορά -το πρώτον αυτοανακηρύχθηκε στο Διδυμότειχο, τη δεύτερη φορά στέφθηκε στην Αδριανούπολη από τον πατριάρχη Ιεροσολύμων- αυτοκράτορας. Οι στρατιώτες απαίτησαν να προσλάβει συνάρχοντα το γιο του Ματθαίο. Τελικά αυτό ξεπεράστηκε, αλλά σε λίγο ο Ματθαίος ανακηρυσσόταν βασιλιάς στην Αδριανούπολη. Με παρέμβαση της μάννας του παραιτήθηκε του αξιώματος αυτού. Η σύγκρουση με τον πατέρα του αναβλήθηκε.

    Μέσα στην Κων/πολη, όμως, εξερράγη νέος εμφύλιος πόλεμος (1348 - 1352). Ο Καντακουζηνός, θέλοντας να φέρει στην Κων/πολη το εμπόριο που βρισκόταν στα χέρια των Γενουατών στο Γαλατά, κατήργησε ή ελάττωσε τα λιμενικά δικαιώματα της πρωτεύουσας. Οι Γενουάτες εξεγέρθηκαν με τεράστιες ζημιές για την Κων/πολη και το Γαλατά. Τελικά ο Καντακουζηνός και οι σύμμαχοί του Βενετοί και Καταλανοί κατατροπώθηκαν. Έτσι αναγκάστηκε να υπογράψει με τους Γενουάτες ειρήνη, με την οποία α) επικυρώνονταν όλα τα αρχαία προνόμιά τους, β) επεκτείνονταν οι κτήσεις τους στο Γαλατά, και γ) υποσχόταν να διακόψει κάθε σχέση με τους Βενετούς και τους Καταλανούς.

     Στο μεταξύ στο Διδυμότειχο εξερράγη νέος εμφύλιος ανάμεσα στο Ματθαίο Καντακουζηνό και στον Ιωάννη Παλαιολόγο. Ο Ιωάννης Καντακουζηνός έσπευσε εις βοήθειαν του γιου του. Ο Ιωάννης Παλαιολόγος κατέφυγε στην Τένεδο. Όλα έδειχναν ότι οι Καντακουζηνοί επικράτησαν οριστικά επί των Παλαιολόγων. Προσωρινά όμως...

     Το 1350 ο κυβερνήτης της Θεσσαλονίκης Αλέξιος Μετοχίτης ζήτησε βοήθεια από τον Καντακουζηνό. Ο λαός της Θεσ/νίκης, αφού πρώτα έκαψε τα σπίτια των ναυτών και του Ανδρέα Παλαιολόγου, μετά έβαλε, για μια ακόμα φορά, στο στόχο του τους «δυνατούς». Διατυπώθηκε μάλιστα και η άποψη να ζητήσει την επέμβαση των πανίσχυρων στη Μακεδονία Σέρβων -κατά μία εκδοχή μάλιστα ο Σέρβος βασιλιάς Στέφανος Δουσάν είχε ήδη καταλάβει τη Θεσ/νίκη-, για να τους απαλλάξει από τις συμφορές. Το φθινόπωρο του 1350 κατέφθασε στη Θεσ/νίκη ο Ματθαίος Καντακουζηνός με το στρατό του. Παράλληλα έφθασαν δια θαλάσσης και οι Ιωάννης ΣΤ΄ Καντακουζηνός και Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος. Η πόλη καταλήφθηκε με προδοσία. Ο Ιωάννης Στ΄ σε παλλαϊκή συγκέντρωση κατηγόρησε τους Ζηλωτές για τα δεινά που προκάλεσαν στην πόλη και στην αυτοκρατορία. Συνέλαβε τους σημαντικότερους Ζηλωτές και τους έστειλε αλυσοδεμένους στην Κων/πολη, ενώ άλλους τους εξόρισε. Μετά ο Ιωάννης Στ΄ επανήλθε στην Κων/πολη, αφήνοντας στη Θεσ/νίκη τον Ιωάννη Ε΄. Οι δυο μεγάλες πόλεις συμφιλιώθηκαν. Η εμφύλια διαμάχη, τουλάχιστον στις σημαντικές της φάσεις, τελείωσε.