Το δημοτικό τραγούδι

     Η προσέγγιση του δημοτικού τραγουδιού μπορεί να γίνει από δύο δρόμους, με δύο τρόπους: την ποιητική τους υφή, αφενός, και την κοινωνική τους λειτουργία, αφετέρου, δηλ. την ένταξή τους μέσα στη ζωή της κοινότητας/κοινωνίας.

      Εξετάζοντας, λοιπόν, τα δημοτικά τραγούδια από την οπτική λειτουργικότητάς τους, δύνανται να διακριθούν σ’ εκείνα που α) πλαισιώνουν κάποια πράξη, β) αποτελούν μια πράξη και, ενδιάμεσα, γ) σ’ εκείνα που συνοδεύουν μεν μια πράξη αλλά δεν ταυτίζονται μαζί της. Αυτή η διάκριση δε βασίζεται στο περιεχόμενο του τραγουδιού αλλά στο τραγούδισμά του.

     Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν, π.χ., τα τραγούδια του γάμου, όσα λέγονται κατά τη διάρκεια εκτέλεσης μιας εργασίας (τρύγος, θέρος, αλιείας, ξεφλουδίσματος του καλαμποκιού κτλ.), τα μοιρολόγια, τα κάλαντα κτλ.. Στη δεύτερη κατηγορία κατατάσσονται τα τραγούδια του γλεντιού (πανηγυριού, του χορού κτλ.). Αυτής της κατηγορίας τα τραγούδια διακρίνονται στα ομαδικά (όσα τραγουδιούνται από ένα σύνολο ή ομάδα της κοινότητας) και σε όσα εκτελούνται από επαγγελματίες τραγουδιστές.

     Το δημοτικό τραγούδι είνα δημιούργημα ενός κοινωνικού συνόλου, συνήθως αγροτικού και ποιμενικού. Σε αυτά αποτυπώνονται οι καημοί, τα βάσανα, οι χαρές, οι ελπίδες και τα όνειρα, οι αγώνες κτλ. των δημιουργών τους, της κοινωνίας μέσα στην οποία κυοφορήθηκαν και από την οποία γεννήθηκαν μ’ έναν επώδυνο μεν αλλά φυσιολογικό τοκετό.

     Το δημοτικό τραγούδι, όπως το ξέρουμε σήμερα, έχει μια ζωή περίπου 1000 χρόνων. Στη μακρά αυτή περίοδο δημιουργήθηκαν και τραγουδήθηκαν πολλών ειδών τραγούδια, που βγήκαν μέσα από τις ιστορικές συγκυρίες, τις κοινωνικές συνθήκες και ανάγκες και τα ποικίλα βιώματα των απλών ανθρώπων. ΄Ετσι, ανάλογα με το ειδικότερο περιεχόμενό τους, οι ειδικοί μελετητές κατέταξαν τα Δημοτικά τραγούδια σε ακριτικά, κλέφτικα, ιστορικά, αστικά και παραλογές.

    α) Ακριτικά: Σε αυτά περιγράφονται η σκληρή ζωή, οι αγώνες και τα κατορθώματα των ακριτών, που συχνά εμφανίζονται ως ημίθεοι. Οι ακρίτες ήταν οι ειδικοί φρουροί των ανατολικών, κυρίως, συνόρων του Βυζαντίου. Αυτοί ή ήταν κάτοικοι της αντίστοιχης περιοχής στους οποίους η αυτοκρατορία εκχωρούσε χωράφια και άλλα προνόμια και τους ανέθετε το καθήκον της φύλαξης των συνόρων από τις επιθέσεις των Σαρακηνών, ή τους μετέφερε εκεί από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας για να επιτελέσουν αυτό το έργο. Ο θεσμός των ακριτών εμφανίστηκε τον 9^ο αι. και κράτησε ως το 14^ο. Περιφημότερος και γνωστότερος, πραγματικός θρύλος, ήταν ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας. Διασώθηκαν, όμως, τα ονόματα και άλλων ένδοξων ακριτών, όπως Θεοφύλακτος, Πορφύρης, Κων/νος, Αρμούρης κ.ά., που ανήκαν στις ισχυρές οικογένειες περιοχών της Μ. Ασίας, τους λεγόμενους Δυνατούς. Σε πολλές περιπτώσεις οι Δυνατοί χρησιμοποίησαν τη δύναμή τους για να φθάσουν ως τον αυτοκρατορικό θρόνο.

      β) Παραλογές: Ως παραλογή ορίζεται το δημοτικό τραγούδι με αφηγηματικό χαρακτήρα και φανταστικό περιεχόμενο. Περιγράφεται σε αυτά ένα ολοκληρωμένο, φανταστικό συνήθως, γεγονός. Δεν αποκλείεται, όμως, το γεγονός να είναι κατά βάση και πραγματικό, αλλά και στην περίπτωση αυτή η υπόθεση ωθείται σε ακραίες καταστάσεις.

     Υποστηρίχθηκε με αρκετή πειστικότητα ότι οι παραλογές αποτελούν εξέλιξη των αρχαίων ορχηστικών δραμάτων που διατηρήθηκαν ως και τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, που συνόδευαν τις μιμικές κινήσεις του «παντομίμου», του κύριου θεατρικού είδους της εποχής.

      Στην εκδοχή αυτή, όμως, αντιπαρατίθεται ισχυρός αντίλογος. Διότι ναι μεν τα θέματα των παραλογών είναι μυθικά και μας μεταφέρουν στο απώτερο παρελθόν, ο τρόπος, όμως, που διασώζονται σε αυτές προσιδιάζει σε πολύ μεταγενέστερες κοινωνίες, που θυμίζουν τα φραγκοκρατούμενα και βενετοκρατούμενα νησιά του Αιγαίου/Ιονίου πελάγους από το 13^ο ως το 17^ο αι.

    Από τα γνωστότερα είδη παραλογών είναι τα «Του νεκρού αδελφού» και «Το γεφύρι της Άρτας».

   γ) Κλέφτικα: Σε αυτά εκθειάζονται τα προσωπικά κατορθώματα ενός κλέφτη ή αρματολού που συγκρούεται με κάποιο εκπρόσωπο της τοπικής αρχής, μια πράξη αποφασιστικότητας και παλικαριάς για την αποτίναξη της ανεπιθύμητης εξουσίας κι εξαναγκασμού παραχώρησης προνομίων. Αυτό παρατηρούνταν κυρίως στις αγροτικές κοινωνίες. Αυτά τα πρόσωπα-ληστές αποσπούσαν την εκτίμηση και το θαυμασμό των συχωριανών τους. Γιατί όλοι ήθελαν να τα βάλουν με τους γαιοκτήμονες, τους κοτζαμπάσηδες και τους πασάδες, λίγοι όμως το τολμούσαν. Αυτό το φαινόμενο ονομάστηκε πρωτόγονη επανάσταση. Στην Ελλάδα αυτή εκπροσωπήθηκε κυρίως από τους κλέφτες. Σε αυτή συνεπώς οφείλει τη γένεσή του το φαινόμενο του αρματολικισμού. ΄Οταν η κάθε εξουσία αδυνατούσε να πατάξει τη ληστεία, ερχόταν σε συνεννόηση/συναλλαγή με τους ισχυρότερους από τ’ ασκέρια των ληστών και τους έστρεφε κατά των άλλων, δημιουργώντας έτσι μια νέα κατάσταση που συχνά γιγάντωνε τον αρματολικισμό κι έδινε στην κλεφτουριά έναν υψηλότερο σκοπό.

    Από το 17^ο αι σε αυτή την τακτική προστέθηκε ένα καινούργιο στοιχείο: Το οθωμανικό κράτος αφαίρεσε τα αρματολίκια από τους τοπικούς οπλαρχηγούς κι ανέθεσε τον έλεγχό τους σε πρόσφατα εξισλαμισθέντες Αρβανίτες που παρείχαν περισσότερες εγγυήσεις πιστότητας στον κατακτητή. ΄Ετσι η διαμάχη μετατράπηκε πλέον σε σύγκρουση των Ελλήνων κλεφταρματολών της Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Στερεάς και της δυτικής Μακεδονίας με τους δερβεναγάδες Αρβανίτες. Καρπός αυτής της ανελέητης σύγκρουσης είναι κυρίως τα κλέφτικα τραγούδια.

     δ) Ιστορικά: Σε αυτή την κατηγορία κατατάσσονται τα τραγούδια που αναφέρονται σε κάποιο γεγονός ή πρόσωπο της πολεμικής ή της πολιτικής Ιστορίας. Στα ιστορικά ανήκουν αφενός μεν τα ακριτικά και τα κλέφτικα, αφετέρου δε ένα σύνολο αυτοτελών τραγουδιών που αναφέρονται σε καθαρά ιστορικά γεγονότα, όπως π.χ. το τραγούδι του Αναπλιού, τα σουλιώτικα, τα τραγούδια της Εθνεγερσίας, του Παύλου Μελά κτλ.

     ε) Αστικά: Αυτά δημιουργήθηκαν κατά τους 18^ο και 19^οαιώνες μέσα στα τουρκοκρατούμενα αστικά κέντρα. ΄Ηταν κυρίως ομοιοκατάληκτα ερωτικά δίστιχα. Κυκλοφορούσαν προφορικά ή γραπτά σε ανθολογίες. Αναφέρονται υποτιμητικά και ως «φαναριώτικα». Οι λαογράφοι δεν τα θεωρούν γνήσια δημοτικά, ούτε φυσικά είναι ισάξιά τους ποιοτικά. Σε αρκετά, όμως, από αυτά συναντάμε στοιχεία του γνήσιου δημοτικού τραγουδιού.