Β΄. ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ (1923-1925)

1. Η πολιτικοποίηση της Επανάστασης. Διενέργεια εκλογών για Εθνοσυνέλευση. Η «αντεπανάσταση» Λεοναρδόπουλου κ.ά.

     1. Ο παραμερισμός του Θ. Πάγκαλου έδωσε ανάσες στους Νικ. Πλαστήρα και Στυλ. Γονατά. Αμέσως μετά ο Πλαστήρας συγκάλεσε σύσκεψη με τους διοικητές των μεγάλων μονάδων και αφού τους ευχαρίστησε για την αφοσίωσή τους, έθεσε προς συζήτηση τα ζωτικότερα θέματα που απασχολούσαν την κυβέρνηση και λήφθηκαν οι εξής αποφάσεις: α) να μην τεθεί αμέσως το θέμα αλλαγής του Πολιτεύματος, β) να δρομολογηθούν εκλογές, γ) ν’ απομακρυνθούν από την κυβέρνηση, πλην του Γονατά, όσοι προτίθενται να πολιτευθούν, δ) να εκφραστεί κομματικά/πολιτικά η Επανάσταση, ε) να εξεταστεί από την κυβέρνηση η δυνατότητα και η σκοπιμότητα εφαρμογής στις εκλογές του αναλογικού εκλογικού συστήματος, και στ) να επιτραπεί στους στρατιωτικούς να εκλεγούν στην Εθνοσυνέλευση, κατά παράβαση του Συντ/τος του 1911.

     Το θέμα του Πολιτεύματος απασχολούσε έντονα ευθύς εξ αρχής τόσο τους ηγέτες της Επανάστασης όσο και το σύνολο των αξιωματικών. Όπως ήταν φυσικό, διαμορφώθηκαν δυο τάσεις/μερίδες, των αντιμοναρχικών και των φιλομοναρχικών. Ο Πλαστήρας, για να εξευμενίσει τους πρώτους, προώθησε στη θέση του Γεν. Επιθεωρητή Στρατού τον Αλ. Οθωναίο. Ο ίδιος και ο Γονατάς ανήκαν στους μετριοπαθείς. Το επιδιωκόμενο ήταν να περιέλθει η εξουσία σε Κοινοβούλιο φιλικό προς την Επανάσταση. Προτάθηκε (Γ. Παπανδρέου) η μετατροπή της Επανάστασης σε κόμμα «Εθνικής Σωτηρίας». Επ’ αυτού οι Φιλελεύθεροι διχάστηκαν.

      Ο διχασμός άρθηκε σε γενική συνέλευση του κόμματος στις 15/8/1923. Κατ’ αυτήν ο αναπληρωτής του Βενιζέλου Π. Δαγκλής και οι Θεμ. Σοφούλης και Γεώγ. Καφαντάρης συμφώνησαν να διεκδικήσουν τη νίκη στις επικείμενες εκλογές.

     Αντίπαλος (ο μόνος υπολογίσιμος) των Φιλελευθέρων θα ήταν το κόμμα των Ελευθεροφρόνων υπό τον Ι. Μεταξά. Το εφαρμοστέο εκλογικό σύστημα και ο στόχος ανάδειξης Εθνοσυνέλευσης που θα επέλεγε το Πολίτευμα, ώθησε σε αποχή τα κόμματα της Συμφιλίωσης και του Λαϊκού. Όχι, όμως, και το Μεταξά.

      Οι εκλογές για την ανάδειξη της «Δ΄ Εθνικής των Ελλήνων Συνελεύσεως» προκηρύχθηκαν στις 18/10 για τις 2/12. Τα πράγματα, όμως, μπλέχτηκαν, γιατί στις 21/10 εκδηλώθηκε αντεπανάσταση.

     2. Η «αντεπανάσταση» αυτή ήταν ιδιότυπη, διότι προήλθε από μια ιδεολογική πανσπερμία αξιωματικών: αντιβενιζελικών και ουδέτερων της Μ. Ασίας που μετείχαν στην επανάσταση του 1922, αλλά στη συνέχεια παραγκωνίστηκαν από τους Αμυνίτες, καθαρόαιμους Βενιζελικούς που παραγκωνίστηκαν/υποβαθμίστηκαν από παγκαλικούς, βασιλόφρονες που ανησυχούσαν για το μέλλον του θρόνου και από μια άλλη, μικρή μεν αλλά δυναμική, ομάδα φιλομοναρχικών που ανησυχούσαν για την επάνοδο και την παγίωση του Βενιζελισμού, γνωστή ως «ομάδα των ταγματαρχών» (: Β. Σκυλακάκης, Π. Παναγάκος, Κ. Μανιαδάκης κ.ά.).

   Των Βενιζελικών κινηματιών ηγούνταν οι στρατηγοί Λεοναρδόπουλος και Γαργαλίδης, αντιδρώντας στην παγκαλική φατρία, Κονδύλη κτλ. που θέλανε να κυριαρχήσουν στο στράτευμα κτλ. με εφαλτήριο τον αντιμοναρχισμό τους. Τη δυάδα συμπλήρωνε και τρίτο μέλος, ο φιλοβασιλικός συντ/ρχης Γεώρ. Ζήρας. Καθένας από αυτούς είχε και τους προσωπικούς του λόγους/πικρίες. Επιδίωξή τους, τουλάχιστο των δυο πρώτων, να οδηγήσουν την κυβέρνηση σε παραίτηση χωρίς βία. Οι αντιβενιζελικοί ισχυρίστηκαν ότι στρέφονταν κατά του εκλογικού νόμου. Οι «ταγματάρχες» επιδίωκαν την παραίτηση της κυβέρνησης και το σχηματισμό άλλης, πολιτικά ουδέτερης, υπό τον Αλ. Ζαϊμη για να διενεργήσει τις εκλογές.

     Το κίνημα εκδηλώθηκε τη νύχτα της 21 προς 22/10. Σε διακήρυξή τους οι κινηματίες διαβεβαίωναν ότι ο στρατός δε θα αναμιχθεί στο σχηματισμό της κυβέρνησης ούτε στο μετέπειτα έργο της. Θα περιοριστεί στην τήρηση της τάξης και στο καθαρά στρατιωτικό του έργο.

      Η Αθήνα δε μετείχε στο κίνημα. Στη Θεσσαλονίκη, αντίθετα, προετοιμαζόταν αλλά δεν πρόλαβε να εκδηλωθεί, επειδή τα σχέδια των επαναστατών αποκαλύφθηκαν νωρίς και εξαρθρώθηκε η οργάνωσή τους. Σε άλλα σημεία της Μακεδονίας και στη Θράκη ο συντ/ρχης Γ. Ζήρας κατάφερε να κινητοποιήσει 5 τάγματα πεζικού και 3 πυροβολαρχίες. Είχε ως συνεργάτες τους αντισ/ρχες Ι. Πιτσίκα και Π. Δεμέστιχα. Το πρωί της 22ας Οκτ. προσχώρησαν στο κίνημα οι 4 από τις 6 μεραρχίες των Γ΄ και Δ΄ Σ.Σ. Η επιτυχία του Λεοναρδόπουλου στην Πελοπόννησο (Β΄ Σ.Σ.) ήταν απόλυτη. Αντιβενιζελικοί αξιωματικοί συνέλαβαν (Πάτρα, Τρίπολη, Κόρινθο κ.α.) όσους συναδέλφους τους αρνήθηκαν να συμπράξουν. Και στα Α΄ και Ε΄ Σ.Σ. (Ήπειρο και Χαλκίδα) παρατηρήθηκε επαναστατική κινητικότητα. Στις 22/10 η κυβέρνηση έλεγχε μόνο την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τα Ιωάννινα και τη Λάρισα.

    Η Επανάσταση αντέδρασε αστραπιαία. Επαναφέρθηκε στην αρχηγία του Στρατού ο Θ. Πάγκαλος. Μαζί με τον Πλαστήρα έμειναν ανυποχώρητοι στις αξιώσεις των Λεοναρδόπουλου – Γαργαλίδη – Ζήρα. Ιερά Σύνοδος, Δημοτικές αρχές, πολιτικοί κ.ά. καταδίκασαν τη στάση. Ο Πλαστήρας απηύθυνε διάγγελμα στο Στράτευμα και στο λαό. Κηρύχθηκε στρατιωτικός νόμος. Παραδόξως, παρά την αριθμητική τους υπεροχή, οι προσκείμενες στους κινηματίες μεγάλες στρατιωτικές μονάδες έμειναν επί 5 μέρες αδρανείς. Αυτό συντέλεσε στην αποτυχία της στάσης.

      Ο Κονδύλης που πριν λίγο παραιτήθηκε για να πολιτευθεί, επανήλθε εσπευσμένα στο στράτευμα και τέθηκε επικεφαλής της καταστολής του πραξικοπήματος στη Θεσ/νίκη (μεραρχία Κρήτης, Γ΄ Σ.Σ.), αφού ο Οθωναίος βρισκόταν στην Αθήνα. Όταν εξουδετέρωσε τους επαναστάτες στη Βέροια, στην Κατερίνη, στη Νάουσα και στην Κοζάνη, στράφηκε κατά του Ζήρα στην ανατ. Μακεδονία. Στις 24 και 25/10 το κίνημα στη Μακεδονία και στην Ήπειρο είχε κατασταλεί.

     Στο νότο οι δυνάμεις των Λεοναρδόπουλου – Γαργαλίδη (4.500) πέρασαν τον Ισθμό και κατευθύνονταν στην Αθήνα, αλλά με πολλή διστακτικότητα και βραδύτητα. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα σε πολύ λιγότερες (2.500) κυβερνητικές δυνάμεις (υπό τους Πάγκαλο και Χατζηκυριάκο) να τους υποχρεώσουν σε άνευ όρων παράδοση (27/10).

     Η τύχη του κινήματος θα ήταν πολύ διαφορετική αν οι πρωτεργάτες του ακολουθούσαν τη συμβουλή του Ι. Μεταξά να ξεκινήσουν από την κατάληψη της πρωτεύουσας.