Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις (1258 -1259). Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος (1259 - 1261). 

Η επανάκτηση της Κων/πολης

     1. Ο ανήλικος Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις ήταν ο νόμιμος διάδοχος. Ο πατέρας του προνόησε να ορίσει επιτρόπους του τον πατριάρχη Αρσένιο και τον παντοδύναμο φίλο του πρωτοβεστιάριο Γεώργιο Μουζάλωνα. Η αριστοκρατία, όμως, του κράτους δυσφορούσε με την εύνοια προς τους νεόπλουτους, στους οποίους ανήκε και ο Μουζάλωνας.

     2. Το Σεπτ. του 1258 τελέστηκε το μνημόσυνο του Θεοδώρου Β΄. Παρέστη και σώμα Λατίνων μισθοφόρων -δυσαρεστημένων με το νεκρό- με το διοικητή τους κοντόσταβλο Μιχαήλ Παλαιολόγο. Οι Λατίνοι ζήτησαν να δουν τον Ιωάννη Δ΄. Αυτός αρκέστηκε να τους νεύσει από κάποιο εξώστη. Οι Λατίνοι, υποκινούμενοι από το Μιχαήλ Παλαιολόγο, όρμησαν στην εκκλησία, μπήκαν στο Ιερό Βήμα όπου είχε καταφύγει ο Μουζάλωνας και τον έσφαξαν μαζί με δύο αδελφούς του.

   3. Έπρεπε να εκλεγεί νέος αντιβασιλέας-επίτροπος. Ως επικρατέστερος υποψήφιος εμφανίστηκε ο Μιχαήλ Παλαιολόγος. Υποστηρίχθηκε από τους δύο αδελφούς του, Ιωάννη και Κων/νο, και από τα θύματα του Θεοδώρου Β΄. Τελικά εκλέχτηκε αυτός αντιβασιλέας και έλαβε τον τίτλο του μεγάλου δούκα. Ο πατριάρχης Αρσένιος δεν πρόλαβε να μετάσχει στην εκλογή. Την επικύρωσε εκ των υστέρων. Ο Παλαιολόγος ήταν ικανότατος στρατηγός, καταλληλότατος για τις δύσκολες καταστάσεις της αυτοκρατορίας. Στις 3/11/1258 νέα συνέλευση του απένειμε τον τίτλο του δεσπότη. Δυο μήνες αργότερα, την 1/1/1259, ανακηρυσσόταν συναυτοκράτορας του Ιωάννη Δ΄. Αρχικά ο πατριάρχης διαφωνούσε μ’ αυτή την εξέλιξη. Μπροστά, όμως, στην απειλή του Μιχαήλ να παραιτηθεί, υποχώρησε και έστεψε τον μεν Μιχαήλ Παλαιολόγο με το αυτοκρατορικό στέμμα, τον δε Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρι με ένα μικρότερο στέμμα. Αυτό σήμανε την εκλογή του πρώτου ως αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο. Ο πατριάρχης, που διαφωνούσε, παραιτήθηκε και κλείστηκε σε μοναστήρι. Ο Μιχαήλ Η΄ συγκάλεσε σύνοδο και εξέλεξε νέο πατριάρχη. Ο λαός τάχθηκε με τον Αρσένιο. Ακολούθησε ρήξη στις σχέσεις Εκκλησίας και πολιτείας («αρσενιακά»). Ο Αρσένιος το 1261 επανήλθε στο θρόνο.

      4. Οι εξελίξεις στην αυτοκρατορία της Νικαίας προκάλεσαν στο δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ την ελπίδα ότι θα μπορούσε να επανακτήσει τη Θεσ/νίκη και όλα τα εδάφη που κατέκτησε ο θείος του Θεόδωρος Δούκας. Ήδη έλεγχε όλη τη βόρεια Ελλάδα, δυτικά του Αξιού. Είχε δε την υποστήριξη των περισσότερων κατοίκων της βόρειας Ελλάδας στην αντιπαράθεσή του με τη Νίκαια. Εξασφάλισε ακόμα τη συμμαχία των Βλάχων και του Σικελού εισβολέα Μομφρέδου, που νυμφεύθηκε την κόρη του Ελένη.

     Αυτές οι συμμαχίες θορύβησαν τη Νίκαια. Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος έστειλε στη Θεσ/νίκη ενισχύσεις υπό τον αδελφό του Ιωάννη, μεγάλο δομέστικο, έχοντας μαζί του τον Αλέξιο Στρατηγόπουλο κ.ά. έμπειρους στρατηγούς. Το Δεκ. του 1258 ο Μιχαήλ Η΄ α) έστειλε πρεσβεία στο Μιχαήλ Β΄ της Ηπείρου ζητώντας την απελευθέρωση του Γεωργ. Ακροπολίτη, β) έστειλε άλλη πρεσβεία στους Μομφρέδο και Γουλιέλμο για να τους πείσει να μη βοηθούν το Μιχαήλ Β΄, και γ) άλλη αποστολή στάλθηκε στον πάπα για να πετύχει την καταδίκη της εναντίον του συμμαχίας. Όλες αυτές οι κινήσεις απέτυχαν. Μόνο ο πόλεμος του απέμεινε.

   Κατά την πρώτη σύγκρουση κοντά στη Βέροια των αυτοκρατορικών με τους Βλάχους υπό τον Ιωάννη Δούκα, νόθο γιο του Μιχαήλ Β΄, δεν ήταν επιτυχημένη. Ο Ιωάννης Παλαιολόγος συμπτύχθηκε με τις δυνάμεις του στην ανατολική όχθη του Αξιού περιμένοντας ενισχύσεις. Οι συμμαχικές δυνάμεις σχεδίαζαν να καταλάβουν τη Θεσ/νίκη πριν έρθουν ενισχύσεις. Τα σχέδια καταστρώθηκαν στα τέλη του 1258 στην Πάτρα από τους Μιχαήλ Β΄ και Γουλιέλμο.

   Στο μεταξύ ο Μιχαήλ Η΄ στη Νίκαια προέβαινε σε στρατολόγηση του μεγαλύτερου μισθοφορικού στρατού που είχε ποτέ η νέα αυτοκρατορία. Αυτοί το Μάρτιο του 1259 συναντήθηκαν στην κοιλάδα του Βολερού (στα νότια της Αλεξανδρούπολης) με τις ελληνικές δυνάμεις της αυτοκρατορίας για να βαδίσουν προς τη Θεσ/νίκη. Ο Μιχαήλ Η΄, για να χαρίσει οντότητα στο στράτευμά του, έδωσε στον αδελφό του Ιωάννη τον τίτλο του σεβαστοκράτορα και στον Αλέξιο Στρατηγόπουλο εκείνον του μεγάλου δομέστικου. Ο πρώτος πήρε τον τίτλο με το σπαθί του, όταν επιτέθηκε αιφνιδιαστικά σε στρατόπεδο του Μιχαήλ Β΄ κοντά στην Καστοριά και τον έτρεψε σε φυγή. Μετά ο Ιωάννης βάδισε βόρεια κι έφθασε στην Α(Ο)χρίδα που την κατέλαβε μετά από διαπραγματεύσεις. Από εκεί κατευθύνθηκε δυτικά και κατέλαβε τα φρούρια Κανίνας, Δεαβόλεως και Βερατίου. Αυτές οι επιτυχίες κινητοποίησαν το Μιχαήλ Β΄ και τους εταίρους του Λατίνους. Οι συνασπισμένες δυνάμεις τους (Ηπειρώτες, Βλάχοι, Γάλλοι και Γερμανοί) συγκεντρώθηκαν κοντά στη Λαμία (στην πόλη των Νέων Πατρών) για να βαδίσουν από εκεί κατά της Θεσ/νίκης και των αυτοκρατορικών δυνάμεων. Αυτές οι δυνάμεις ήταν πολυκέφαλες.

    Από την άλλη, ο Ιωάννης Παλαιολόγος συγκέντρωσε τις δυνάμεις του κοντά στην Αχρίδα. Άμεσοι βοηθοί του-στρατηγοί ήταν οι Αλέξιος Στρατηγόπουλος και Ιωάννης Ραούλ. Τον Ιούλιο του 1259 οι δύο στρατοί συναντήθηκαν στην πεδιάδα της Πελαγονίας. Ο Ιωάννης είχε οδηγία να μη συγκρουστεί κατά μέτωπο με τους Φράγκους ιππότες. Γιαυτό διέταξε ανάλογα τις δυνάμεις του. Οι δύο στρατοί αντιπαρατάχθηκαν. Στο συνασπισμένο στρατόπεδο δεν υπήρχε ενιαία διοίκηση. Δεν άργησε να έρθει η διάλυση. Αφορμή στάθηκε η απρέπεια κάποιων Γάλλων ιπποτών να προσβάλουν την τιμή του Ιωάννη Δούκα κοιτάζοντας λάγνα τη σύζυγό του. Η μεσολάβηση του Γουλιέλμου επιδείνωσε την κατάσταση. Ο Ιωάννης Δούκας αυτομόλησε στο στρατό της Νικαίας, προσφέροντας τις υπηρεσίες του. Σε λίγο ο πατέρας του Μιχαήλ Β΄ και ο αδελφός του Νικηφόρος εγκατέλειψαν τους δυτικούς συμμάχους τους.

    Η μάχη που ακολούθησε ήταν αναμέτρηση Ελλήνων και Λατίνων. Οι δεύτεροι συντρίφτηκαν, όπως ήδη είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο (σ.....). Ο Ιωάννης Παλαιολόγος μ’ ένα τμήμα του στρατού του εισέβαλε στη Θεσσαλία. Το άλλο υπό τους Στρατηγόπουλο και Ραούλ καταδίωξαν το Μιχαήλ Β΄ που κατέφυγε στην Άρτα. Ο Στρατηγόπουλος πρώτα κατέλαβε τα Ιωάννινα κι ύστερα την Άρτα, χωρίς αντίσταση. Ο Μιχαήλ Β΄ κατέφυγε στη Βόνιτσα κι από εκεί στη Λευκάδα και στην Κεφαλλονιά όπου ζήτησε άσυλο στην Αυλή του Orsini.

    Η μάχη κι ο θρίαμβος της Πελαγονίας αποτέλεσαν το προανάκρουσμα της ανακατάληψης και της Κων/πολης.

Η ΑΝΑΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ

      Πριν από τη μάχη της Πελαγονίας ο Λατίνος αυτοκράτορας Βαλδουίνος Β΄ προσπάθησε να έρθει σε διαπραγματεύσεις με το Μιχαήλ Η΄. Μάταια όμως. Στις αρχές του 1260 ένας ιππότης του Βαλδουίνου Β΄ υποσχέθηκε στο Μιχαήλ Η΄ να τον διευκολύνει στην ανακατάληψη της Κων/πολης, αλλά δεν κράτησε την υπόσχεσή του. Γιαυτό μια πρώτη απόπειρα απέτυχε.

    Ταυτόχρονα ο δεσπότης Μιχαήλ Β΄ έφυγε από την Κεφαλλονιά και με τη συνεργασία του γιου του Ιωάννη Δούκα, που επέστρεψε μετανιωμένος, ανακατέλαβε την Άρτα. Ο άλλος γιος του, ο Νικηφόρος, εξασφάλισε από τον Μομφρέδο ένα σώμα Ιταλών στρατιωτών με το οποίο νίκησε τον Αλέξ. Στρατηγόπουλο κοντά στη Ναύπακτο. Ανήσυχος ο Μιχαήλ Η΄, διέταξε τον αδελφό του Ιωάννη να επιστρέψει στη Θεσ/νίκη.

       Ο Μιχαήλ Η΄, σχεδιάζοντας το μεγάλο εγχείρημα, μερίμνησε να εξασφαλίσει τα σύνορά του, υπογράφοντας συμφωνίες με τους Τούρκους, τους Μογγόλους και τους Βουλγάρους. Για να πετύχει, όμως, μια επιχείρηση ανακατάληψης της Βασιλεύουσας ήξερε ότι έπρεπε να εξουδετερώσει δύο δύσκολους αντιπάλους, τα τείχη της πόλης και το βενετικό στόλο. Για τον πρώτο χρειαζόταν η εφαρμογή αποτελεσματικής πολιορκίας, για τον δεύτερο η δημιουργία ισχυρού στόλου. Τα πράγματα, όμως, γίνανε ευκολότερα με τη βοήθεια των Γενουατών, τους οποίους πρόσφατα οι Ενετοί τους έδιωξαν από το εμπορικό τους προπύργιο στην Άκρα. Στις 13/3/1261 υπογράφηκε στο Νυμφαίο συμφωνία με την οποία οι Γενουάτες θα βοηθούσαν το Μιχαήλ Η΄ με το στόλο τους κι αυτός θα τους παραχωρούσε τα προνόμια που είχαν οι Ενετοί στο Βυζάντιο. Ήταν μια κακή -μακροπρόθεσμα- για το Βυζάντιο συμφωνία. Ιδιαίτερα που σε τίποτε δε βοήθησε.

     Την άνοιξη του1261 ο Μιχαήλ Η΄ έστειλε στη Θράκη μια μικρή μονάδα υπό τον Αλέξ. Στρατηγόπουλο για να επιτηρεί τα σύνορα με τη Βουλγαρία και να παρακολουθεί τις δραστηριότητες στην Κων/πολη. Πληροφορίες για το τι συνέβαινε μέσα στην Πόλη έπαιρνε από Έλληνες αγρότες που μπαινόβγαιναν. Από αυτούς, λοιπόν, έμαθε ότι ο βενετικός στόλος και μεγάλο τμήμα της λατινικής φρουράς πήγαν στον Εύξεινο Πόντο για να καταλάβουν το νησί Δαφνουσία. Αποκάλυψαν ακόμη ότι υπήρχε στα τείχη ένα άνοιγμα που μπορούσε μόνο ένας άνθρωπος να περάσει και μια θέση όπου μπορούσε να στηριχθεί ασφαλώς μια σκάλα. Ο Στρατηγόπουλος άρπαξε την ευκαιρία: έστειλε μια μικρή μονάδα που μέσα στο σκοτάδι πέρασαν από το άνοιγμα και σκαρφάλωσαν με τη σκάλα, αιφνιδιάζοντας τους φρουρούς των τειχών. Μετά άνοιξαν από μέσα την Πύλη της Κρήνης απόπου μπήκε ο Στρατηγόπουλος με τις υπόλοιπες δυνάμεις του. Ακολούθησαν μικροσυμπλοκές με τη λατινική φρουρά. Το ξημέρωμα της 25/7/1261 βρήκε τους Έλληνες να ελέγχουν το μεγαλύτερο μέρος της πόλης και τα χερσαία τείχη της. Ο Βαλδουίνος εγκατέλειψε εσπευσμένα την πόλη. Ο Στρατηγόπουλος, για να προλάβει την επιστροφή του βενετικού στόλου, πυρπόλησε τη λατινική συνοικία της Κων/πολης. Όταν επέστρεψε ο βενετικός στόλος και είδαν τα σπίτια τους να φλέγονται, το μόνο που έκαμαν ήταν να παραλάβουν τις οικογένειές τους που περίμεναν στην προκυμαία. Κατευθύνθηκαν στην Εύβοια.

      Η μεγάλη είδηση βρήκε το Μιχαήλ Η΄ στο Μετεώριο. Την πίστεψε μόνο όταν του έφεραν το στέμμα του Βαλδουίνου. Αμέσως συγκάλεσε μια συνέλευση στην οποία εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του στο Θεό για την απελευθέρωση της Πόλης. Μετά τρεις εβδομάδες, στις 15/8/1261 εισήλθε στην Κων/πολη θριαμβευτικά από τη Χρυσή Πύλη. Με προπορευόμενη την εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας κατευθύνθηκε στην Αγ. Σοφία όπου εψάλη δοξολογία και ο πατριάρχης Αρσένιος τον έστεψε και πάλι αυτοκράτορα, της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας αυτή τη φορά.

       Ο νόμιμος διάδοχος του θρόνου Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρις έμεινε στη Νίκαια. Σε λίγο τυφλώθηκε και φυλακίστηκε. Εισερχόταν πλέον στην Ιστορία η δυναστεία των Παλαιολόγων.