Η τουρκική αντίδραση. Ο πατριαρχικός αφορισμός

    Η είδηση της κήρυξης της Επανάστασης από τον Υψηλ. έφερε ταραχή στο σουλτάνο (Μαχμούτ Β΄) και στους συμβούλους του. Αντέδρασε βίαια «μέχρι μανίας». Το νέο έφθασε στην Κων/πολη την 1/3/1821.

      Ο σουλτάνος πίστευε ότι η Επανάσταση υποκινήθηκε από τη Ρωσία. Προέβη αμέσως σε διάβημα προς τους πρέσβεις των φιλικών του δυνάμεων (Αγγλίας, Αυστρίας και Γαλλίας), ζητώντας τη στήριξη των χωρών τους. Στο Ρώσο πρέσβη έγιναν έντονες διαμαρτυρίες. Αυτός δήλωσε ότι η χώρα του δεν έχει καμιά ανάμιξη.

     Επόμενη ενέργεια του σουλτάνου ήταν να διατάξει γενική κινητοποίηση για θρησκευτικό πόλεμο. Αυτή πρόβλεπε τον εξοπλισμό όλων των μουσουλμάνων υπηκόων του και την επάνοδό τους στον αρχαίο βίο της πειθαρχίας και των στρατοπέδων. Προχώρησε στην αναδιοργάνωση του στόλου του και στην ενίσχυση της οχύρωσης της Κων/πολης. Μετακίνησε στην Κων/πολη στρατεύματα από τις ασιατικές επαρχίες.

      Σε δεινή θέση βρέθηκε ο οικουμ. πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ και η Ιερά Σύνοδος. Στους ώμους τους έπεφτε η τύχη του Γένους, πάνω στο οποίο θα ξεσπούσε η μανία και η εκδίκηση του κατακτητή. Πρώτη απόφαση του πατριάρχη ήταν να παραμείνει στη θέση του με ό,τι αυτό συνεπαγόταν. Συγκλήθηκε η Ιερά Σύνοδος. Κατ’ αυτήν προτάθηκε να ζητηθεί από το σουλτάνο η άδεια να πάνε όλοι οι αρχιερείς στις επαρχίες τους και ο πατριάρχης στην Πελοπόννησο και να συστήσουν στους χριστιανούς τη ματαίωση της Επανάστασης. Ο πατριάρχης απέτρεψε αυτή την ενέργεια.

      Προτού ο σουλτάνος αρχίσει την εφαρμογή σκληρών μέτρων κατά των Ελλήνων της Κων/πολης, πολλοί Φαναριώτες (Νικ. Σούτσος, Ιωάνν. Σχινάς, Αλέξ. Χαντζερής, Γεώργ. Καρατζάς κ.ά.) έσπευσαν να φύγουν από την Κων/πολη. ΄Οσοι δεν πρόλαβαν να φύγουν τέθηκαν υπό αυστηρή επιτήρηση, αφού μεταφέρθηκαν όλοι στο Φανάρι. Ο πατριάρχης κατόρθωσε να φυγαδεύσει από τα Πατριαρχεία, όπου διέμεναν ως όμηροι, τους Αντώνη και Γεώργιο Μαυρομιχάλη, αδελφό και γιο, αντίστοιχα, του ηγεμόνα της Μάνης Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη.

      Καθώς άρχιζε το δεύτερο 10ήμερο του Μαρτίου ο πασάς αποφάσισε τη γενική σφαγή των ορθοδόξων χριστιανών. Για να εκτελεστεί, όμως, αυτή η απόφαση και για να υπογράψει το σχετικό «φετφά» ζήτησε την έγκριση του σεϊχουλισλάμη, ανώτατου θρησκευτικού αρχηγού των οθωμανών, που τότε ήταν ο Χατζή Χαλήλ. Αυτός, γενναίος και φιλάνθρωπος όπως ήταν, ζήτησε χρόνο για να το σκεφθεί. Σε αυτό το μεταξύ ειδοποίησε τον πατριάρχη και του ζήτησε εξηγήσεις. Ο πατριάρχης τον διαβεβαίωσε ότι το Γένος ήταν αμέτοχο στην εξέγερση του Υψηλ., προσκομίζοντάς του μάλιστα και σχετικό αφορισμό. Ο σεϊχουλισλάμης πείστηκε κι αρνήθηκε να εκδώσει το φετφά. Ο έντιμος θρησκευτικός ηγέτης παύθηκε από τη θέση του κι εξορίστηκε στη Λήμνο, αλλά καθ’ οδόν θανατώθηκε από τους συνοδούς του.

     Ο νέος σεϊχουλισλάμης Φεΐζ ιμάμης υποχρεώθηκε να εκδώσει φετφά για νέα απόφαση, η οποία ήταν μεν μετριοπαθέστερη αλλά στην πράξη αποδείχτηκε άδικη. Με βάση αυτή τη διαταγή ο σουλτάνος εξέδωσε φιρμάνι για την αμνηστία των Ελλήνων υπό όρους, επισείοντας σκληρές απειλές. Με το φιρμάνι ζητούσε από τον πατριάρχη: α) να συνοδεύσει με δική του εγκύκλιο το φιρμάνι και να συστήσει την αποδοχή του, β) να καταστήσει τους κατά τόπους αρχιερείς και προκρίτους υπεύθυνους για την κοινή ησυχία, γ) ν’ απαλλάξει από τον όρκο τους τα μέλη της Φιλ. Εταιρείας, και δ) ν’ αφορίσει τους Υψηλάντη, Σούτσο και τους οπαδούς τους.

     Ο πατριάρχης, αναλογιζόμενος ποια συμφορά επήρχετο για το Γένος, συγκάλεσε στα Πατριαρχεία ευρύτατη σύσκεψη από τους πατριάρχες και αρχιερείς που παρεπιδημούσαν στην Κων/πολη, τον ηγεμόνα της Βλαχίας Σκαρλάτο Καλλιμάχη, το μεγάλο διερμηνέα της Πύλης Κων/νο Μουρούζη, το διερμηνέα του στόλου Νικόλαο Μουρούζη κ.ά. Κατ’ αυτήν αποφασίστηκε οι μεν λαϊκοί να υποβάλουν αναφορά στο σουλτάνο, η δε Εκκλησία ν’ αφορίσει τους επαναστάτες. Την αναφορά συνέταξε στα Τουρκικά ο Σκ. Καλλιμάχης και την υπέγραψαν οι 49 λαϊκοί σύνεδροι. Δήλωναν ότι το Γένος αγνοούσε την επαναστατική εταιρεία και την αποκήρυσσαν.

     Ο αφορισμός έγινε στις 23/3. Μετά τη θεία Λειτουργία διαβάστηκε στη Μεγάλη Εκκλησία το φιρμάνι. Μετά υπογράφηκε πάνω στην Αγ. Τράπεζα από τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ και τους συλλειτουργούντας με αυτόν συνοδικούς γενικός συνοδικός αφορισμός. Μετά ο αφορισμός διαβάστηκε στο εκκλησίασμα και αντίγραφά του στάλθηκαν αμέσως προς κάθε κατεύθυνση.

       Παρ’ όλα αυτά οι διωγμοί και οι σφαγές των Ελλήνων δεν αποτράπηκαν. Στις 24/3 άρχισαν οι θανατώσεις Φαναριωτών, που τύχαινε να έχουν το ίδιο επώνυμο ή κάποια συγγένεια με όσους είχαν ανάμιξη στα επαναστατικά γεγονότα.

      Από τον ανώτερο κλήρο πρώτος απαγχονίστηκε ο Εφέσου Διονύσιος (Καλλιάρχης). Ενώ φυλακίστηκαν οι Νικομηδείας Αθανάσιος και Δέρκων Γρηγόριος. Μεταφέρθηκε στην Κων/πολη ο Αγχιάλου Ευγένιος. Κρατήθηκαν ως όμηροι οι αρχιερείς Θεσσαλονίκης Ιωσήφ, Αδριανούπολης Δωρόθεος και Τυρνάβου Ιωαννίκιος.

    Η αγριότητα και οι διωγμοί δεν περιορίστηκαν σε αυτά. Ξαπλώθηκαν, πιο έντονοι, σε όλη την αυτοκρατορία.

       Οι ενέργειες και η στάση του πατριάρχη επικρίθηκαν, και επικρίνονται, από πολλούς. Αυτοί, όμως, οι πρόθυμοι επικριτές από τους θώκους της ελευθερίας τους θα πρέπει να αναλογιστούν το μέγεθος της προσφοράς προς το ΄Εθνος-Γένος αυτής της στάσης. Ας αναλογιστούν ποιοι θα διεξήγαγαν τον Αγώνα αν η τουρκική θηριωδία προχωρούσε σε γενοκτονία, τόσο προσφιλής τακτική τους, όπως τόσο καλά πλέον γνωρίζουμε σήμερα!..... ΄Άλλωστε ο αφορισμός ελάχιστα επηρέασε την εξέλιξη της Επανάστασης. Ο πατριάρχης δεν είχε άλλη επιλογή. Ούτε το έκαμε για να σώσει τον εαυτό του.....