Β΄. Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

      1. Σε προηγούμενη αναφορά μας διεξήλθαμε επιτροχάδην τα της ελληνικής εκπαίδευσης κατά τον προηγούμενο αιώνα. Εκείνη η περίοδος έληξε το 1913 με τη σύνταξη από τον τότε υπουργό Παιδείας Ιωάννη Τσιριμώκο των μεταρρυθμιστικών νομοσχεδίων. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις, όμως, εγκαταλείφθηκαν εν τη γενέσει τους, ίσως στο όνομα της εθνικής ομοψυχίας κατά τις κρίσιμες εκείνες εθνικές στιγμές. Ανασχετικό παράγοντα ασφαλώς αποτέλεσε και η από το Σύνταγμα του 1911 κατοχύρωση του γλωσσικού ιδιώματος της καθαρεύουσας.

       2. Ως αφετηρία της νέας εκπαιδευτικής περιόδου θα πρέπει να θεωρηθεί το 1917, πάλι με Κυβέρνηση Ελ. Βενιζέλου/Φιλελευθέρων. Αυτή τη φορά και οι τρεις φορείς του νέου εκπαιδευτικού πνεύματος: Δημ. Γληνός, Μανόλης Τριανταφυλλίδης και Αλ. Δελμούζος, μετείχαν ως στελέχη στο βενιζελικό κυβερνητικό σχήμα. Κατά την πρώτη 3ετία αυτής της περιόδου κυρίαρχο θέμα ήταν το γλωσσικό, το οποίο επιχειρήθηκε να επιλυθεί μέσω της νομοθεσίας για τα αναγνωστικά και τη γλωσσική διδασκαλία. Ως εργαλεία χρησιμοποιήθηκαν τα Αλφαβητάρι με τον Ήλιο και Τα Ψηλά Βουνά. Στην επιτροπή για τα σχολικά βιβλία μετείχαν οι Ζαχ. Παπαντωνίου, Μανόλης Τριανταφυλλίδης και Αλ. Δελμούζος.

      3. Η όλη προσπάθεια εστιάστηκε και σχεδόν περιορίστηκε στα πλαίσια του Δημοτικού. Στη μέση εκπαίδευση τα γλωσσικά πράγματα έμειναν αμετάβλητα. Πιστή θεραπαινίδα του κλασικισμού. Το Δημοτικό ήταν το σχολείο του λαού. Στην ουσία θεσμοθετήθηκε ένας γλωσσικός ερμαφροδιτισμός. Και αυτό έγινε με οδηγό τις προηγούμενες εμπειρίες (1899 και 1913) που απέτυχαν.

      Από το 1915 ως το 1919 ιδρύθηκαν 3 ειδικά Διδασκαλεία: της Τεχνικής Εκπαίδευσης, της Γυμναστικής και Καθηγητών Γαλλικής.

    4. Σημαντική κινητικότητα παρατηρήθηκε και στην Ανώτατη εκπαίδευση. Εδώ το ενδιαφέρον στράφηκε σε περιοχές έξω από τις παραδοσιακές θεωρητικές επιστήμες. Ασχολήθηκε με τομείς πρακτικότερης κατεύθυνσης. Έτσι: α) με δυο νόμους, του 1914 και 1917, το «Σχολείον των Βιομηχανικών Τεχνών» αναδιοργανώθηκε και μετονομάστηκε σε «Εθνικόν Μετσόβιον Πολυτεχνείον», εξισωθέν ουσιαστικά με το Πανεπιστήμιο· β) το 1919 ιδρύθηκε το Χημικό Τμήμα στο Πανεπιστήμιο· γ) το 1920 ιδρύθηκαν δυο Σχολές πανεπιστημιακού επιπέδου: η «Ανωτέρα Γεωπονική Σχολή» και η «Ανωτάτη Σχολή Εμπορικών Σπουδών». Αυτές οι Σχολές δεν υπήχθησαν στο Υπ. Παιδείας, αλλά στο Γεωργίας, η πρώτη, και στο Εθνικής Οικονομίας, η δεύτερη.

   5. Μετά τις εκλογές του Νοεμ. 1920 διορίστηκε μια «Επιτροπεία προς Εξέτασιν της Γλωσσικής Διδασκαλίας των Δημοτικών Σχολείων». Σε αυτή μετείχαν και δυο φανατικοί πολέμιοι του δημοτικισμού, καθηγητές της Φιλοσοφικής Σχολής, οι Ανδρέας Σκιάς και Νικόλαος Εξαρχόπουλος. Σε 3 μήνες η Επιτροπεία παρέδωσε τα πορίσματά της, δίδοντάς τους ευρεία δημοσιότητα, τα οποία αποτελούσαν λίβελλο κατά του δημοτικισμού. Στις 9/7/1921 η Βουλή ψήφισε νόμο «Περί εισαγωγής ως αναγνωστικών βιβλίων εις τα δημοτικά σχολεία των καταλληλοτέρων εκ των προ του 1917 εγκεκριμένων». Στα πορίσματα της Επιτροπείας απάντησαν οι Μ. Τριανταφυλλίδης και Δ. Γληνός. Η Επιτροπεία επανέφερε το γλωσσικό στα τέλη του 19^ου αι. Εντούτοις δεν της διέφευγε η αδήριτη ανάγκη εκσυγχρονισμού δια της μεταρρυθμίσεως της Παιδείας. Γιαυτό πρότεινε «να μελετηθή προσηκόντως γενικωτέρα μεταρρύθμισις της τε δημοτικής και της μέσης εκπαιδεύσεως κατά τε τον Οργανισμόν και την Διοίκησιν αυτής».

       6. Ως το 1929 οι εκπαιδευτικές παρεμβάσεις περιορίστηκαν σε προσωπικό επίπεδο. Το 1925 ο Αλ. Δελμούζος διώχθηκε, επειδή εισήγαγε στο Μαράσλειο Διδασκαλείο Αθηνών νεωτερισμούς: χρήση της δημοτικής, αντικειμενική προσέγγιση της ύλης των θεωρητικών μαθημάτων, οργάνωση μαθητικών κοινοτήτων, διάλογος διδάσκοντα – μαθητών κ.ά. Για τους ίδιους λόγους διώχθηκε το 1928 ο Μίλτος Κουντουράς στο Διδασκαλείο Θηλέων της Θεσσαλονίκης. Κάτι ανάλογο που είχε γίνει το 1911 στο Παρθεναγωγείο Βόλου. Την ίδια περίοδο έχουμε αυξημένη επιρροή στα θέματα της γενικής εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου (ιδιαίτερα της Φιλοσοφικής Σχολής), κυρίως με την άσκηση (άμεσα ή έμμεσα) ελέγχου στο Διδασκαλείο Μέσης Εκπαιδεύσεως και την ίδρυση του Πειραματικού Σχολείου. Την ίδια περίοδο σημειώθηκε και μια σημαντική παρέμβαση στην Ανωτάτη Εκπαίδευση με την ίδρυση (1925) του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, που εξελίχθηκε σε κορυφαία (και μεγαλύτερη σήμερα) εκπαιδευτική μονάδα.

     7. Η γενικότερη εκπαιδευτική ρευστότητα αλλά και η έμφαση που δινόταν στον παράγοντα διδακτικό προσωπικό κατά την υπόψη 10ετία οδήγησαν στην ίδρυση της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας (1922) και της Ομοσπονδίας Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης (1924). Παράλληλα –εφόσον εξακολουθούσαν να παίζουν ενεργό ρόλο στα εκπαιδευτικά πράγματα οι δύο εκφραστές τους, Δελμούζος και Γληνός- συνέχιζε το βίο του και επηρέαζε τα πράγματα ο Εκπαιδευτικός Όμιλος. Το 1927, όμως, σημειώθηκε μια σοβαρή και μοιραία ρήξη ανάμεσα στους δύο ηγέτες του. Από τη μια ο Δελμούζος υποστήριζε ότι ο Όμιλος είναι εκπαιδευτικό σωματείο και όχι πολιτικός σχηματισμός. Από την άλλη ο Γληνός έλεγε ότι ο Όμιλος δεν είναι μεν πολιτικό σχήμα, αλλά όπως και κάθε άλλη κοινωνική μεταρρύθμιση, έτσι και η εκπαιδευτική συντελείται μέσα από την πάλη των κοινωνικών τάξεων. Αυτή η διαφωνία (περισσότερο θεμελιωμένη) κατέληξε στη διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Αυτή επέφερε κλυδωνισμούς και στη Διδασκαλική Ομοσπονδία.

      8. Όταν το 1928 ο Ελ. Βενιζέλος ανέλαβε για τρίτη φορά τα ηνία διακυβέρνησης της χώρας δε βρήκε μόνο μια ρευστότητα στον εκπαιδευτικό χώρο, αλλά και νέα κοινωνικά κ.λ. δεδομένα: νέες χώρες, μεγάλη προσφυγιά, αυξημένο μαθητικό δυναμικό και ένα νέο Σύνταγμα (του 1927) που δεν έβαζε φραγμούς στο γλωσσικό.

      Αυτή την κατάσταση κλήθηκε να διαχειριστεί αλλά και ν’ αξιοποιήσει ο νέος υπ. Παιδείας Κων. Γόντικας. Και το έκαμε με τόλμη και φαντασία με μια σειρά νομοσχεδίων του 1929. Με αυτά: α) ενοποιήθηκαν τα ποικίλα ομοειδή σχολεία· β) καταργήθηκε το «ελληνικό σχολείο»· γ) η γενική εκπαίδευση διαιρέθηκε σε δυο ισόχρονους κύκλους: 6 χρόνια στο Δημοτικό και 6 χρόνια στο Γυμνάσιο. Υπήρξε από τις πιο μακρόβιες μεταρρυθμίσεις.

     Οι ματαρρυθμιστικές επεμβάσεις στο χώρο της Παιδείας συνεχίστηκαν και από τον επόμενο υπουργό, το Γεώρ. Παπανδρέου. Έτσι: α) επιχειρήθηκε ένας εκσυγχρονισμός των διδακτικών βιβλίων· β) εκτελέστηκε ένα ευρύτατο (από τα πιο μαζικά και εκτεταμένα) πρόγραμμα ανέγερσης σχολικών κτηρίων· γ) εισήχθησαν προαιρετικά μαθήματα στα Γυμνάσια (1931), θεσμός που έπεσε σε χειμερία νάρκη ως ο 1976· δ) ιδρύθηκε η Γυμναστική Ακαδημίας· ε) επιχειρήθηκε αναδιοργάνωση των Πανεπιστημίων (1932). Οι επεμβάσεις (ή τουλάχιστον πολλές από αυτές) που επιχειρήθηκαν στην Παιδεία στο υπόλοιπο της 10ετίας του 1930 μάλλον αποσκοπούσαν στην ακύρωση ή έστω στην αποδυνάμωση των μεταρρυθμίσεων που προηγήθηκαν (έστω και αν κάποιες από αυτές λειτούργησαν υπέρ τους). Έτσι: α) το 1933 αναμορφώθηκε η εκπαίδευση των διδασκάλων. Στο εξής θα είναι απόφοιτοι Γυμνασίου και πτυχιούχοι των νεοϊδρυμένων Παιδαγωγικών Ακαδημιών (βασισμένων σε γερμανικά πρότυπα)· β) το 1935 δημοσιεύτηκε νέο πρόγραμμα Γυμνασίου με έμφαση στις κλασικές και ανθρωπιστικές σπουδές· γ) το 1936 η «Πάντειος» αναβαθμίστηκε σε ανώτατη σχολή και υπήχθη στο Υπ. Παιδείας· δ) το 1937 ιδρύθηκε ο Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων· ε) το 1937 επανήλθε το 4χρονο δημ. σχολείο και δημιουργήθηκαν δυο κύκλοι (5ετής και 3ετής) στη Μέση Εκπαίδευση (το 1939 μετατράπηκε σε 6ετή και 2ετή)· στ) γίνανε ριζικές αλλαγές στη διδακτέα ύλη και, άρα, στα διδακτικά βιβλία· ζ) με προσωπική εντολή του Ιω. Μεταξά συστάθηκε Επιτροπή σύνταξη Γραμματικής της Δημοτικής (πρόκειται στην ουσία για τη Γραμματική του Μανόλη Τριανταφυλλίδη). Η δικτατορία έληξε (όπως έληξε) χωρίς καμιά σχεδόν από αυτές τις μεταρρυθμίσεις (που αφορούσαν τον πυρήνα της Εκπαίδευσης) να γίνει πράξη. Πολλές, όμως, αργότερα αναβίωσαν.