Γ’ . Ο ΕΘΝΙΚΟΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ (1955-59)

1. Η «Εθνική Οργάνωσις Κυπρίων Αγωνιστών» (ΕΟΚΑ)

Ο Γ. Γρίβας, συνταγματάρχης του ελληνικού Στρατού, αρχηγός της «Χ» στην Κατοχή, κυπριακής καταγωγής, από τις αρχές της 10ετίας του ’50 συνέλαβε την ιδέα της ένοπλης δράσης στην Κύπρο. Το 1952 έγιναν σχετικά πολλές συσκέψεις ανάμεσα στους Γρίβα, Μακάριο, Αχιλλέα Κύρου, Σάββα και Σωκράτη Λοϊζίδη κ.ά., Ελλαδιτών και Κυπρίων. Αρχικά ο Μακάριος ήταν αρνητικός. Το 1954 ο Γρίβας μέσω Ρόδου έφθασε στην Κύπρο κρυφά. Οι Άγγλοι συνέλαβαν (Ιαν. 1955) ελληνικό καϊκι που μετέφερε πολεμοφόδια.

Ο Παπάγος αρχικά ήταν αντίθετος με το εγχείρημα. Άλλαξε, όμως, στάση μετά την απόρριψη της προσφυγής στον ΟΗΕ. Η όποια στάση, πάντως, της ελληνικής Κυβέρνησης δεν επηρέαζε τις αποφάσεις κι ενέργειες του Γρίβα.

Περίπλοκες ήταν και οι σχέσεις Μακαρίου (που μαχόταν για την Ένωση) και Γρίβα (αρχηγού του ένοπλου αγώνα). Ο Γρίβας ούτε στο Μακάριο λογοδοτούσε.

Από τις πρώτες ενέργειες του Γρίβα μετά την άφιξή του στην Κύπρο ήταν η ίδρυση (κυρίως από μέλη των νεολαιίστικων οργανώσεων της Εθναρχίας) και οργάνωση της ΕΟΚΑ, της οποίας έγινε αρχηγός με το ψευδώνυμο «Διγενής». Ο Μακάριος συνιστούσε περιορισμένη ένοπλη δράση.

Για τους Βρετανούς η ΕΟΚΑ ήταν τρομοκρατική οργάνωση. Στη δράση της ΕΟΚΑ απάντησαν τόσο η αποικιακή διοίκηση (σύσταση της «Επικουρικής Αστυνομίας» από τους Τουρκοκύπριους) όσο και η Άγκυρα, κινητοποιώντας τους Τουρκοκύπριους (ίδρυση της «Βοκάν» που το 1957 ονομάστηκε ΤΜΤ και καθοδηγούνταν από Τούρκους αξιωματικούς). Είχαμε έτσι και σύγκρουση Εληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Οι Βρετανοί αντιπαρέθεσαν στην ΕΟΚΑ δυνάμεις που πολύ γρήγορα (φθινόπ. 1955) έφθασαν τις 34.000. Η ΕΟΚΑ σχεδόν αγνόησε (ίσως ανοήτως) την ΤΜΤ. Θύματα από τη δράση της ΕΟΚΑ: α) νεκροί: 218 Εληνοκύπριοι (κυρίως για συνεργασία με τον εχθρό), 142 Βρετανοί και 29 Τουρκοκύπριοι` β) τραυματίες: 197 Ελληνοκύπριοι, 684 Βρετανοί και 172 Τουρκοκύπριοι.

2. Η Τριμερής του Λονδίνου

       Τον Απρ. 1955 την πρωθυπουργία της Βρετανίας ανέλαβε ο Άντ. Ήντεν και υπ. Εξωτερικών ο Χάρ. Μακμίλλαν. Η νέα Κυβέρνηση στις 30/6/55 πρότεινε τη σύγκληση στο Λονδίνο Διάσκεψης μεταξύ Αγγλίας, Ελλάδας και Τουρκίας για θέματα της Αν. Μεσογείου με «έμφαση στην Κύπρο». Οι ΗΠΑ επικρότησαν την πρωτοβουλία. Η Αθήνα βρέθηκε σε δυσχερή θέση: αμφιταλαντεύσεις και διαφωνίες. Τελικά αποφασίστηκε η συμμετοχή. Αρνητική ήταν η στάση και των Ελληνοκυπρίων, κυρίως λόγω της συμμετοχής της Τουρκίας. Ζήτησε τη μη συμμετοχή της Ελλάδας. Ασκήθηκαν βρετανικές πιέσεις στο Μακάριο. Στα τέλη Αυγ. η Εθναρχία δήλωσε ότι δε θ’ αποδεχθεί τις αποφάσεις της Διάσκεψης αν δεν οδηγούν στην αυτοδιάθεση.

       Οι εργασίες της άρχισαν στις 29/8. Μετείχαν οι 3 υπουργοί Εξωτερικών (Μακμίλλαν, Στέφ. Στεφανόπουλος και Φατίν Ζορλού). Στις 31/8 ο Έλληνας ζήτησε την εισαγωγή ενός φιλελεύθερου Συντάγματος και τη βρετανική δέσμευση για την άσκηση εντός ευλόγου χρόνου του δικαιώματος αυτοδιάθεσης. Ο Τούρκος ήταν σκληρός: α) συνταγματική διακυβερνηση και β) επιστροφή της Κύπρου στην Τουρκία μετά από τυχόν βρετανική αποχώρηση. Το βρετανικό σχέδιο υποβλήθηκε στις 6/9. Αυτό συνοδεύτηκε (σχεδιασμένα) από τους απαίσιους διωγμούς, αγριότητες, δολοφονικές επιθέσεις και βανδαλισμούς  των Τούρκων στην Κων/πολη κατά της εκεί ελληνικής μειονότητας και των περιουσιών τους. Η ακμάζουσα ελληνική μειονότητα υποχρεώθηκε, στο σύνολό της σχεδόν, να πάρει το δρόμο της προσφυγιάς άρον-άρον. Ίσως η Άγκυρα να μην ήθελε οι βανδαλισμοί και η αγριότητα να πάρουν τέτοιες διαστάσεις.

     Το πλήγμα για την Τριμερή ήταν καίριο. Η προσοχή στράφηκε στην πρόληψη ακραίων εξελίξεων στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Εντούτοις ο Στέφ. Στεφανόπουλος δεν αποχώρησε από τη Διάσκεψη! Ο Αμερικανός υπ. Εξωτερικών Φόστερ Ντάλλες με επιστολές σε Αθήνα και Άγκυρα συνιστούσε αυτοσυγκράτηση!.... Αυτή η εξίσωση προκάλεσε οργή στην Αθήνα. Το κύρος του Στεφανόπουλου επλήγη καίρια.

     Νέα ελληνική ήττα ήρθε στα τέλη Σεπτ. όταν ο ΟΗΕ απέρριψε τη συζήτηση της ελληνικής προσφυγής. Και αυτή χρεώθηκε στο Στεφανόπουλο.

       Στις αρχές Οκτ. απεβίωσε ο πρωθυπουργός Αλ. Παπάγος. Ένας από τους πιθανότερους υποψήφιους διαδόχους του, ο Στέφ. Στεφανόπουλος, ήταν ήδη πολιτικά καθημαγμένος. Και αυτό, προφανώς, ώθησε το βασιλιά Παύλο να επιλέξει ως διάδοχο του Παπάγου στην πρωθυπουργία ένα νέο και άφθαρτο –και απόλυτα επιτυχημένο ως υπουργό- πολιτικό, τον Κων. Καραμανλή, υπουργό Δημ. Έργων, εκπλήσσοντας (αλλά και δυσαρεστώντας) Αμερικανούς και Άγγλους.

      Στόχος και της Κυβέρνησης Καραμανλή ήταν ο ίδιος, η Ένωση. Επιδίωξε ν’ απαγκιστρώσει το Λονδίνο από τον αφύσικο εναγκαλισμό της Άγκυρας. Και ενμέρει το πέτυχε με τις συνομιλίες Μακαρίου – Χάρτινγκ. Άλλαξε και η ηγεσία του Υπ. Εξωτερικών: αρχικά ο Σπ. Θεοτόκης και στη συνέχεια ο Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας. Η Κυβέρνηση προσπαθούσε να εκμεταλλεύεται κάθε διαφωνία Ουάσιγκτον – Λονδίνου επωφελεία της κυπριακής υπόθεσης, όπως π.χ. επί του θέματος της διχοτόμησης του νησιού.