3. Η εξέγερση του 1931 και τα παρεπόμενα

       1. Η 50ετής αγγλική κατοχή είχε συμβάλλει αποφασιστικά σε ποικίλες διαμορφώσεις και διαφοροποιήσεις μέσα στην κυπριακή κοινωνία. Υπ’ αυτές τις συνθήκες καταστάλαξαν οι κοινωνικές τάσεις, οι εθνικές στοχεύσεις, τα πολιτικά μορφώματα και η υποβόσκουσα ένταση στο λαό. Πολλά από αυτά ήταν εκδηλότερα στο Νομοθετικό Συμβούλιο.

      2. Οι ελπίδες για το «ποθούμενο», αντί ν’ αργοπεθαίνουν, όλο και γιγαντώνονταν, αν και περνούσαν συχνά από πολλές διακυμάνσεις/αυξομειώσεις, ανάλογα με τις γενικότερες συνθήκες. Μια αναζωπύρωση των ελπίδων ήρθε το 1929 με την εκλογή στην Αγγλία των Εργατικών στην κυβέρνηση. Για πολλοστή φορά αντιπροσωπία υπό το μητροπολίτη Κιτίου Νικόδημο μετέβαινε το 1929 στο Λονδίνο για να παρουσιάσει στη νέα κυβέρνηση την κορυφαία βούληση του κυπριακού λαού. Και για άλλη μια φορά πήρε την ίδια παγερή και αφοπλιστική απάντηση: Ξεχάστε για πάντα την ένωση. Ένα δείγμα αυτής της αποκαρδιωτικής αποφασιστικότητας ήρθε το Δεκ.: ο διορισμός των δασκάλων της στοιχειώδους εκπαίδευσης έμπαινε κάτω από κυβερνητικό έλεγχο. Το πρώτο και αποτελεσματικότερο βήμα αλλοίωσης της ελληνικότητας των κυπριακών συνειδήσεων και αφελληνισμού των ονείρων

       Οι Κύπριοι, όμως, δε θα κατέθεταν τα όπλα. Τον Ιαν. 1930 συνήλθε στην Αρχιεπισκοπή μεγάλη Εθνοσυνέλευση που ίδρυσε την «Εθνική Οργάνωση» (Ε.Ο.) Κύπρου. Στις 25/3/1930 εκδόθηκαν παλλαϊκά ψηφίσματα, με τα οποία εκφραζόταν ο αιώνιος εθνικός πόθος. Η Ε.Ο. ίδρυσε Γραφείο στο Λονδίνο για την προώθηση των/του σκοπών/ού της.

     Τον Απρ. 1931 το Νομοθετικό Συμβούλιο καταψήφισε κυβερνητικό νομοσχέδιο αύξησης των τελωνειακών τελών. Αυτό επιτεύχθηκε με την ψήφο και του Τουρκοκύπριου βουλευτή. Οι δασμοί τελικά επιβλήθηκαν το Σεπτ. «δι’ άλλης οδού». Τελικά αποκαλύφθηκε ότι αυτή η επιβάρυνση των Κυπρίων θα πήγαινε στην αποπληρωμή του οθωμανικού δανείου! Προκλήθηκε τεράστια κατακραυγή και αγανάκτηση.

    Η οικονομική κατάσταση των κατοίκων του νησιού επιδεινώθηκε και από την εν εξελίξει παγκόσμια οικ. κρίση (ΚΡΑΧ 1929). Η αγανάκτηση κατά της αποικιακής δύναμης βάθαινε και διευρυνόταν. Το εθνικό κίνημα διογκωνόταν και διευρυνόταν, κατακτώντας πλέον και τον αγροτικό πληθυσμό, με τη συμβολή της Εκκλησίας, των εκπαιδευτικών και των υπαλλήλων.

     Το φθινόπωρο η κατάσταση έπαιρνε εκκρηκτικές διαστάσεις που η αύξηση των δασμών το Σεπτ. αποτέλεσε το φιτίλι που την πυροδότησε. Το σύνθημα το έδωσε η κυπριακή ηγεσία με πρωταγωνιστή το μαχητικότατο βουλευτή Λάρνακας και μητροπολίτη Κιτίου Νικόδημο (Μυλωνά). Μέσα από αλλεπάλληλες εντάσεις σε πολλά επίπεδα φθάσαμε στις 17/10/1931. Τότε ο Νικόδημος ανήγγειλε την απόφασή του παραίτησης από το Νομοθετικό Συμβούλιο. Την επομένη ανακοινώθηκε από πολίτες η ίδρυση πολιτικής οργάνωσης υπό την επωνυμία «Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις Κύπρου» (ΕΡΕΚ), αρνούμενη κάθε μορφή συνεργασίας με τους κυριάρχους. Ο Νικόδημος και η ΕΡΕΚ απηύθυναν αγωνιστικό διάγγελμα στον κυπριακό λαό.

       Επικράτησε ατμόσφαιρα γενικού ξεσηκωμού σε όλο το νησί. Κορυφώθηκε με τη μεγάλη συγκέντρωση στην Εμπορική Λέσχη Λευκωσίας. Εν μέσω ενθουσιώδους παραληρήματος του λαού ο πρωθιερέας της Φανερωμένης Διονύσιος Κυκκώτης ευλόγησε την ελληνική σημαία. Ακολούθησε πορεία προς το Κυβερνείο, το οποίο το απόγευμα της 21/10/1931 παραδόθηκε στις φλόγες.

     Η δυναμίτιδα της λαϊκής αγανάκτησης και του εθνικού ονείρου πυροδοτήθηκε. Η εξέγερση κάλυψε ολόκληρο το νησί με βιαιότητα και ορμή. Στις 22/10 κάηκε το Αγγλικό Διοικητήριο της Λεμεσού. Στο γυμνάσιο της Πάφου υψώθηκε η ελληνική σημαία. Όλες οι επαρχίες, αλλού ηπιότερα και αλλού σκληρότερα, εξεγέρθηκαν.

   Η εξέγερση καταπνίγηκε και επιβλήθηκαν αυστηροί περιορισμοί. Ως τις 27/10 τέθηκαν υπό πλήρη έλεγχο όλες οι επαναστατημένες πόλεις. Η ύπαιθρος κρατούσε ακόμα, αλλά και εκεί η εξέγερση ως το τέλος της πρώτης εβδομάδας του Νοεμ. καταπνίγηκε. Θύματα της εξέγερσης: 6 Ελληνοκύπριοι διαδηλωτές νεκροί και πολλοί τραυματίες, πολλοί Άγγλοι αστυνομικοί τραυματίες. Πρώτος μάρτυρας της εξέγερσης: ο 17χρονος μαθητής Ονούφριος Κληρίδης.

      Περαιτέω συνέπειες της εξέγερσης: α) προσωρινές κυρώσεις σε διαδηλωτές (συλλήψεις, εκτοπίσεις, φυλακίσεις, πρόστιμα), β) πρόστιμο 34.315 λιρών στην ελληνική κοινότητα για τις ζημιές, γ) σύλληψη και απέλαση των κυριότερων/μαχητικότερων ηγετών της εξέγερσης: των μητροπολιτών Κιτίου και Κυρηνείας και των πολιτευτών Σάββα Λοϊζίδη, Θεοδότου, Χατζηπαύλου, Τσαγκαρίδη και Κολοκασίδη.

       Αντίκτυπος και αποτελέσματα: α) πανελλήνια συγκίνηση κι έκφραση αλληλεγγύης, β) έντονη απασχόληση της ελληνικής κοινής γνώμης και του ελληνικού Τύπου με ταυτόχρονη προβολή του αιτήματος αυτοδιάθεσης, γ) ο πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος δήλωσε ότι το Κυπριακό δεν αφορούσε τις αγγλο-ελληνικές σχέσεις, αλλά ήταν πρόβλημα των Κυπρίων και της κυρίαρχης αποικιοκρατικής δύναμης. Αυτή η θέση θα ήταν έκτοτε κυρίαρχη στη χάραξη της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής έναντι του Κυπριακού· δ) οδήγησε στην κατάργηση (Νοέμβ. 1931) του Νομοθετικού Συμβουλίου και στην εγκατάσταση δικτατορικής διακυβέρνησης, και ε) απαγορεύτηκαν: η ελληνική σημαία, ο ελλην. εθνικός ύμνος και οι εικόνες των ηρώων του 1821.

      Τα μεγαλύτερα θύματα/στόχοι της αγγλικής αντίδρασης ήταν η Εκκλησία και η Παιδεία. Η Εκκλησία, μετά την εξορία των δύο μητροπολιτών και το θάνατο (1933) του γηραιού αρχιεπισκόπου Κυρίλλου Γ΄, έμεινε με ένα μόνο ιεράρχη, το μητροπολίτη Πάφου Λεόντιο, μορφωμένο και ικανότατο ηγέτη. Αυτός σήκωσε μόνος του το τεράστιο βάρος της διοίκησης (ως τοποτηρητης του αρχιεπισκοπικού θρόνου και των μητροπόλεων Κιτίου και Κυρηνείας) για τα επόμενα 14 χρόνια. Ο Κιτίου Νικόδημος πέθανε το 1937 εξόριστος στα Ιεροσόλυμα. Ο Κυρηνείας Μακάριος έζησε την τραγικότητα της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. Επέστρεψε το 1946 και το 1948 διαδέχθηκε στον αρχιεπισκοπικό θρόνο το Λεόντιο (μετά από ενιαύσια αρχιεπισκοπία).

     Σκληρότερες και αμεσότερες ήταν οι συνέπειες της εξέγερσης πάνω στην ελληνική Παιδεία της Κύπρου. Αφού ήδη πήραν σκληρά μέτρα αφελληνισμού της παιδείας στη στοιχειώδη εκπαίδευση, τώρα ήρθε η σειρά και της μέσης. Με νόμο του 1935 «Περί μέσης παιδείας» η αγγλική διοίκηση επιχείρησε να τη θέση υπό πλήρη έλεγχο. Επιχειρούνταν με αυτόν η μετατροπή του ελλην. αναλυτικού προγράμματος των 4 Γυμνασίων και του Εμπορικού Λυκείου Λάρνακας σε αντίστοιχο αγγλικό. Εξαιρέθηκε το Παγκύπριο Γυμνάσιο. Χρησιμοποιήθηκαν εξαναγκαστικά μέτρα για την προσαρμογή στην αλλαγή. Μόνο το Ελληνικό Γυμνάσιο Πάφου αρνήθηκε την προσαρμογή του προγράμματός του. Χάρη στη σθεναρή στάση του γυμνασιάρχη του Δ. Πασχαλίδη. Όχι μόνο διακόπηκε κάθε κυβερνητική οικ. ενίσχυση, αλλά επιβλήθηκε φορολογία και στην περιουσία του. Τα έξοδα λειτουργίας του κάλυψε η Εκκλησία και η Σχολική Εφορεία.