3. Το διοικητικό καθεστώς - Πληθυσμιακή σύνθεση

     1. Πρώτη περίοδος (1912-23): Επικρατεί το σύστημα της στρατιωτικο-πολεμικής διοίκησης των νησιών. Κατ’ αυτήν: α) έχουμε παρεμβάσεις στην εφαρμογή των από τουρκοκρατίας προνομίων και σταδιακή, χωρίς τελικά να ολοκληρωθεί, κατάργησή τους· β) συνάπτονται περιοδικά ελληνο-ιταλικές συμφωνίες που επηρεάζουν ή και μεταβάλλουν προσωρινά ή και οριστικά τη διεθνή θέση τους, πότε υπέρ της Ελλάδας και πότε υπέρ της Ιταλίας· γ) ισχυρή ελληνική αντίδραση, εσωτερική και διεθνής, κατά της ιταλικής κατοχής, και δ) συνεχής και πείσμων αγώνας των Δωδεκανησίων για την ένωσή τους με την Ελλάδα.

        Κατά την υπόψη περίοδο τη διοίκηση των νησιών ασκούσε ο Γενικός Διοικητής τους με έδρα τη Ρόδο. Σε κάθε νησί είχε αντιπρόσωπό του-διοικητή έναν αξιωματικό της κατοχικής δύναμης, έχοντας στη διάθεσή του στρατιώτες, χωροφύλακες (καραμπινιέρους) και τελωνοφύλακες. Κατά την περίοδο του Α΄ Παγκ. Πολέμου οι επιμέρους διοικητές αναγνώρισαν τις ντόπιες αρχές και διατήρησαν τα προνόμια που έφερναν από την Τουρκοκρατία. Σταδιακά, όμως, άρχισαν να παρεμβαίνουν στις δικαιοδοσίες και στα προνόμιά τους και μεθοδικά να τις/τα περιορίζουν και να τις/τα καταργούν. Ο Γεν. Διοικητής αναγνώρισε τη δημογεροντία της Ρόδου με τα διοικητικά, δικαστικά και οικονομικά/φορολογικά προνόμιά της. Παράλληλα ιδρύθηκαν στη Ρόδο Πρωτοδικείο και Εφετείο, στην Κω (ισοδύναμο σε προνόμια νησί επί Τουρκοκρατίας) 3μελή δικαστήρια από ντόπιους κατοίκους· το ίδιο και στα νησιά Κάλυμνο, Σύμη, Λέρο και Κάρπαθο· στα άλλα νησιά ιδρύθηκαν Ειρηνοδικεία.

     2. Δεύτερη περίοδος (1923-43): Οριοθετήθηκε και παγιώθηκε η ιταλοκρατία. Τερματίστηκε το Σεπτ. του 1943 με τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας. Ήταν η απεχθέστερη για τον Ελληνισμό της Δωδεκανήσου. Διότι συντελέστηκαν ή έστω επιχειρήθηκαν καταλυτικές/αλλοιωτικές για τη ζωή, την εθνική συνείδηση, το χαρακτήρα, τη γλώσσα, την ιστορία, την παιδεία, τη θρησκεία κτλ. των κατοίκων της. Με λίγα λόγια: ο πλήρης εξιταλισμός των νησιών. Η διοίκησή τους από στρατιωτική έγινε πολιτική. Όλα αυτά έγιναν ή επιχειρήθηκαν στη διάρκεια του φασισμού.

    Με διάταγμα της 31/1/1924 τα νησιά χαρακτηρίστηκαν αυτόνομη κτήση, που σηματοδότησε τη νομοθετική αυτονομία της Γενικής Ιταλικής Διοικήσεως των Δωδεκανήσων και την πλήρη τελωνειακή τους αυτονόμηση. Σήμανε ακόμη την έναρξη της απροσχημάτιστης παραβίασης του προνομιακού καθεστώτος και τη μετατροπή των ελεύθερων ελληνικών κοινοτήτων σε ιταλικές επαρχίες. Με προηγούμενο διάταγμα (12/10/1922) τα Δωδεκάνησα διαιρέθηκαν σε 10 διοικητικές περιφέρειες. Το 1925 περιορίστηκαν σε 7.

   Με νομ. διάταγμα της 28/8/1924 ο Γεν. Διοικητής αναγορευόταν σε απόλυτο άρχοντα των Δωδεκανήσων με όλες τις εξουσίες που αυτό συνεπαγόταν (νομοθετική κτλ.). Με άλλο διάταγμα, της 21/1/1936, διευρύνθηκαν οι εξουσίες του Γεν. Διοικητή τόσο που οι ιταλικοί μητροπολικοί νόμοι δεν ίσχυαν πλέον στα Δωδεκάνησα, εκτός αν υπήρχε ειδική πρόβλεψη. Το 1941 συστάθηκε θέση υποδιοικητή με περιορισμένες εξουσίες.

      Από το 1924 ως το 1943 καταργήθηκαν όλα τα προνόμια των νησιών και νησιωτών. Οι κάτοικοί τους δε μετείχαν πλέον στην άσκηση της διοικητικής και δικαστικής εξουσίας· καθορίστηκε η ιταλική ως επίσημη γλώσσα‘ οι δήμαρχοι διορίζονταν από το Διοικητή· τα μικτά εκκλησιαστικά δικαστήρια καταργήθηκαν και υποκαταστάθηκαν από τα ιταλικά τακτικά δικαστήρια· εισήχθη στο σύνολό του το ιταλικό δίκαιο (αστικό, ποινικό, δικονομικό κτλ.).

      3. Κατά την παράδοση της κατοχής από τους Τούρκους στους Ιταλούς ο συνολικός πληθυσμός των νησιών (πλην Ικαρίας και Καστελόριζου) ανερχόταν σε 155.000. Από αυτούς: 145.000 ήταν Έλληνες, 6,5 – 7.000 Τούρκοι και 2,5 – 3.000 Εβραίοι κ.ά. Σύμφωνα με υπόμνημα που Επιτροπή Δωδεκανήσιων της Αιγύπτου υπέβαλε το 1912 στις Μεγάλες Δυνάμεις, αυτοί οι αριθμοί παρουσιάζονται ελαφρά διαφοροποιημένοι. Υπήρχαν νησιά με αμιγώς ελληνικό πληθυσμό, ενώ σε άλλα υπήρχαν και μειονότητες (στη Ρόδο, π.χ.: 38.000 Έλληνες, 4.500 Τούρκοι, 2.500 Εβραίοι κ.ά.).

       Σημαντική μείωση του πληθυσμού παρατηρήθηκε κατά την περίοδο 1917-22. Αιτίες: α) οι πολεμικές απώλειες, και β) οι αθρόες μεταναστεύσεις προς διάφορες κατευθύνσεις (Ελλάδα, Αίγυπτο, Ευρώπη κ.α.). Πληθυσμιακές διακυμάνσεις εμφανίζονται και σε επόμενες απογραφές, συνολικές, κατά νησί και κατά μειονότητα. Σημαντικό στοιχείο της απογραφής του 1941 ήταν η εμφάνιση (σχεδόν για πρώτη φορά) και μιας αξιόλογης (14.285) ιταλικής μειονότητας που σταδιακά είχαν εγκατασταθεί στα νησιά, κυρίως στη Ρόδο.