4. Νέο βρετανικό σχέδιο (1956): η διπλή αυτοδιάθεση

     Η εξορία του Μακαρίου συνοδεύτηκε από έξαρση της δράσης της ΕΟΚΑ, μέχρι απόπειρας και κατά της ζωής του Χάρτινγκ. Αυτή προκάλεσε νέα σκληρά κατασταλτικά μέτρα από τον κατακτητή. Στις 10/5/56 εκτελέστηκαν οι Καραολής και Δημηγτρίου. Η ΕΟΚΑ απάντησε με αντίποινα. Επεισόδια και μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων.

    Το καλοκαίρι διεξήχθησαν μεγάλης κλίμακας, άκαρπες όμως, επιχειρήσεις κατά της ΕΟΚΑ. Νέες εκτελέσεις αγωνιστών στις 9/8.

      Η εξορία Μακαρίου αιφνιδίασε και Αθήνα και Ουάσιγκτον. Η πρώτη συγκλονίστηκε από αντιβρετανικές διαδηλώσεις. Στη Βουλή κατατέθηκαν προτάσεις μομφής κατά της Κυβέρνησης. Ανακλήθηκε ο Έλληνας πρεσβευτής στο Λονδίνο. Η Εθναρχία κατηγόρησε το Σπ. Θεοτόκη για υπονόμευση της πολιτικής Μακαρίου. Ο Καραμ. κάλυψε μεν αρχικά τον υπουργό του, στη συνέχεια όμως τον αντικατέστησε με τον Ευάγ. Αβέρωφ-Τοσίτσα (στο εξής μόνο ως Αβέρωφ).

      Από την εκτόπιση επηρεάστηκε και η γενικότερη ελληνική εξωτερική πολιτική. Συνοδεύτηκε από γενναίο άνοιγμα προς τους Άραβες, ιδιαίτερα την Αίγυπτο. Αυτό και ενόψει νέας προσφυγής στον ΟΗΕ. Αναλήφθηκε διεθνής εκστρατεία ενημέρωσης για το Κυπριακό. Το Δεκ. οι Καραμ. και Αβέρωφ επισκέφθηκαν το Βελιγράδι.

       Αντικαταστάτης του Μακαρίου δεν προέκυψε. Οι Άγγλοι θέλανε ασφαλώς κάποιον άλλο, πιο εύχρηστο, συνομιλητή αλλά δεν εύρισκαν. Άρα τυχόν αγγλοκυπριακές διαπραγματεύσεις επίλυσης του προβλήματος ήταν αδύνατες. Το μόνο που της απέμεινε ήταν μια διεθνής συμφωνία με ενισχυμένο το ρόλο της Τουρκίας.

       Μια τέτοια συμφωνία, όμως, δυσχεράνθηκε από την άνοιξη του 1956 εξαιτίας της έντασης στις ελληνοβρετανικές σχέσεις. Ο Βρετανός πρεσβευτής μιλούσε για «ομηρία» του Καραμανλή.

       Παρά ταύτα, η Αγγλία αναζητούσε ένα νέο σχέδιο επίλυσης του Κυπριακού. Προς τούτο τον Ιούλ. 1956 ανέθεσε στον επιφανή νομικό λόρδο Ράντκλιφ τη σύνταξη ενός νέου σχεδίου Συντάγματος. Αυτός στην Κύπρο δε βρήκε, απουσία του Μακαρίου, Ελληνοκύπριο συνομιλητή. Συνάντησε μόνο τον Τουρκοκύπριο Φ. Κιουτσούκ.

       Τον Ιούν. 1956 οι Βρετανοί εξέταζαν την ιδέα ν’ αφήσουν την άσκηση ή μη του δικαιώματος αυτοδιάθεσης στην κρίση του ΝΑΤΟ. Υπό τρεις, όμως, βασικούς όρους: α) να εγκριθεί με πλειοψηφία των 2/3, β) ν’ ασκηθεί μετά 10 χρόνια από την ψήφιση του Συντάγματος, και γ) να υπογραφούν δυο τριμερείς Συνθήκες: μεταξύ Αγγλίας, Ελλάδας και Τουρκίας. Προ του βέβαιου, όμως, ενδεχόμενου άσκησης τουρκικού βέτο, η ιδέα εγκαταλείφθηκε.

     Όλες αυτές οι διεργασίες γίνονταν ερήμην της Ελλάδας. Παρά ταύτα, στις 12/6 πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα σύσκεψη υπουργών και κορυφαίων διπλωματών υπό τον πρωθυπουργό, στην οποία προσδιορίστηκαν οι όροι μιας νέας πρότασης. Στο επόμενο δίμηνο αυτή τέθηκε υπόψη των Άγγλων και των Αμερικανών. Περιλάμβανε: α) εισαγωγή Συντάγματος με Βουλή όπου θα υπερτερούσαν οι Έλληνες εκλεγμένοι· β) ο Κυβερνήτης διατηρούσε τους τομείς εξωτερικής πολιτικής, άμυνας και επί 1 έτος εσωτερικής ασφάλειας· γ) το Συμβούλιο του ΝΑΤΟ θ’ αποφάσιζε εντός 3-5 ετών την ημερομηνία άσκησης του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης· δ) εάν γινόταν η Ένωση, η Αγγλία θα διατηρούσε στην Κύπρο μια βάση και μια επί ελλαδικού εδάφους κ.ά. Επρόκειτο για το πιο άρτιο ελληνικό σχέδιο επίλυσης του Κυπριακού που καταρτίστηκε ποτέ. Συνάντησε, όμως, την αγγλική περιφρόνηση.

   Ταυτόχρονα εξελισσόταν και μια δεύτερη ελληνική πρωτοβουλία: ο Έλληνας πρόξενος στη Λευκωσία συνάντησε (16/8) το Γρίβα και τον έπεισε να κηρύξει μονομερή εκεχειρία. Οι Άγγλοι την εξέλαβαν ως ήττα. Πρόσφεραν, μάλιστα, στο Διγενή όρους παράδοσης! Ο Διγενής απάντησε με σαρκασμό: έστειλε στο Κυβερνείο ένα γάιδαρο φέροντας την επιγραφή: «Στρατάρχα μου, παραδίδομαι!» Επανέλαβε τη δράση του. Οι Βρετανοί δημοσίευσαν ημερολόγιο του Γρίβα. Στις 21/9 εκτελέστηκαν 3 ακόμη αγωνιστές.

       Διαπιστώνοντας η ελλ. Κυβέρνηση ότι οι πρωτοβουλίες της αγνοούνται, στράφηκε στους Αμερικανούς, ζητώντας τους ν’ αναλάβουν πρωτοβουλίες. Αυτοί έδειξαν αρχικά μεν διστακτικοί, αλλά το Σεπτ. και Οκτ. απεσταλμένος του Προέδρου επισκέφθηκε τις τρεις πρωτεύουσες, προσφέροντας τις «καλές του υπηρεσίες». Οι Βρετανοί αντέδρασαν. Ήδη οι σχέσεις Ουάσιγκτον – Λονδίνου δοκιμάζονταν για τη Μέση Ανατολή, για να συγκρουστούν με αφορμή την κρίση στο Σουέζ. Οι Βρετανοί εμφανίστηκαν ως υποστηρικτές και των τουρκικών συμφερόντων στην Κύπρο. Οι Τούρκοι ήδη είχαν ζητήσει τη διχοτόμηση του νησιού.

      Η τουρκική θέση (και επιμονή) για διχοτόμηση έγινε όπλο πίεσης/εκβιασμού στα χέρια των Άγγλων κατά των ελληνοκυπριακών απαιτήσεων: διαλέξτε ανάμεσα στη διχοτόμηση και στη συνέχιση της αποικιοκρατίας. Ο Λένοξ-Μπόυντ, μετά τις επισκέψεις του σε Αθήνα και Άγκυρα, στις 19/12 ανακοίνωσε στη Βουλή των Κοινοτήτων το συνταγματικό σχέδιο Ράντκλιφ. Ταυτόχρονα δήλωνε ότι αναγνωρίζει το δικαίωμα αυτοδιάθεσης και στους Τουρκοκυπρίους. Δηλ. τη διχοτόμηση.

      Οι προβλέψεις του σχεδίου Ράντκλιφ συνιστούσαν την πιο ολοκληρωμένη βρετανική πρόταση και ήταν αξιόλογη. Δεν έπαυε, όμως, να είναι μια αποικιοκρατική ‘λύση’. Ακόμη κι αυτο, όμως, ακυρώθηκε μετά τη δήλωση της διπλής αυτοδιάθεσης.

      Υποστηρίχθηκε από τους Τούρκους. Διαδόθηκε ότι ο Ευάγγ. Αβέρωφ πρότεινε (6/10/56) στον Τούρκο πρεσβευτή στην Αθήνα τη διχοτόμηση του νησιού. Η ελλην. Κυβέρνηση διέψευσε κατηγορηματικά τον τουρκικό ισχυρισμό. Αλλά και τα γεγονότα διαψεύδουν την τουρκική κακοβουλία.