Δ΄. Η ΚΥΠΡΙΑΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

1. Η διετία της δοκιμασίας (1963 – 64)

      Ο βίος των συμφωνιών Ζυρίχης – Λονδίνου έμελλε να μην είναι ανθόσπαρτος (ούτε μακρός). Άλλωστε δε γεννήθηκαν κάτω από ιδανικές συνθήκες, κάθε άλλο μάλιστα.

    Βάσει αυτών συγκροτήθηκε Επιτροπή κατάρτισης του Συντάγματος. Αποτελέστηκε από τους Θεμιστοκλή Τσάτσο και Γλαύκο Κληρίδη, από τη μια, και τους Νιχάτ Εμίρ (Τούρκο) και Ραούφ Ντενκτάς (Τουρκοκύπριο), από την άλλη. Εργάστηκε από 13/4/59 ως 6/4/60. Οι συνεδριάσεις υπήρξαν και συγκρουσιακές.

       Οι εκλογές για τους Πρόεδρο και Αντιπρόεδρο έγιναν στις 13/12/59 και 3/12/59, αντίστοιχα. Εκλέχτηκαν οι αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ΄ (συνδιεκδικητής του ο Ιω. Κληρίδης) και δρ. Φαζίλ Κιουτσούκ (μόνος υποψήφιος), αντίστοιχα. Οι πρώτες εκλογές για τη Βουλή των Αντιπροσώπων διεξήχθησαν στις 31/7/60. Αποτελέστηκε από 35 Ελληνοκύπριους και 15 Τουρκοκύπριους.

    Στις 15 προς 16/8/1960 έγινε στη Λευκωσία η επίσημη ανακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Κύπρου. Ταυτόχρονα υπογράφηκε από τις Αγγλία, Ελλάδα και Τουρκία και τους Μακάριο και Κιουτσούκ και τέθηκε σε ισχύ το Σύνταγμα. Υπογράφηκαν συνεχόμενα και τέθηκαν σε ισχύ οι τελικές συνθήκες: α) ίδρυσης του Κράτους και εγγύησης (από τις 4 χώρες) και β) συμμαχίας (από τις Ελλάδα, Τουρκία και Κυπριακή Δημοκρατία). Τα σχετικά κείμενα παρουσίαζαν (ίσως αναπόφευκτα) νομοτεχνικές ατέλειες. Όλες αυτές, όμως, υποτάχθηκαν στον/από τον κυρίαρχο στόχο: τον τερματισμό της βρετανικής αποικιοκρατίας.

      Στις 21/9/60 η Κύπρος γινόταν μέλος του ΟΗΕ, στις 14/3/61 μέλος της Βρετανικής Κοινοπολιτείας και στις 24/5/61 του Συμβουλίου της Ευρώπης. Αντίθετα, ο Μακάριος δεν επέλεξε το δρόμο προς το ΝΑΤΟ. Προτίμησε να συνδεθεί με το Κίνημα των Αδεσμεύτων.

      Το όλο κυπριακό θεσμικό οικοδόμημα έπασχε σοβαρά από έναν θανάσιμο δικοινοτισμό. Κι όμως, κατά το Σύνταγμα ήταν ενιαίο (ούτε καν ομοσπονδιακό) κράτος. Αυτός ο διαλυτικός δυϊσμός δε θ’ αργούσε ν’ αποδώσει τους πικρούς του καρπούς.

      Διαπιστώνοντας ο Μακάριος αυτές τις δυσλειτουργίες, το Νοέμ. του 1963 προχώρησε σε μια κίνηση τροποποίησης του Συντάγματος. Ήταν τα περίφημα «13 σημεία». Η πρωτοβουλία του προκάλεσε πολιτειακή κρίση. Η βάση αυτής της κίνησης δεν ήταν αυθαίρετη. Δυσλειτουργίες υπήρχαν. Βεβιασμένη και άκαιρη ίσως ήταν. Και οι συνέπειες δεν αξιολογήθηκαν σωστά. Έπρεπε να δειχθεί μεγαλύτερη υπομονή και ευελιξία. Όσο και αν η Τουρκοκυπριακή πλευρά προσπάθησε να επιρρίψει στους Ελληνοκυπρίους ολόκληρη την ευθύνη για τις αιτίες που έφεραν την κρίση, η αλήθεια είναι ότι μεγάλη υπήρξε και η δική τους συμμετοχή, διότι, εκμεταλλευόμενοι συνταγματικές ρυθμίσεις, εξεβίαζαν για την επιτυχία δικών τους σκοπών. Αυτή η καταχρηστική και μηδενιστική τακτική έφερε το νεοπαγές κράτος στο χείλος της καταστροφής.

      Είναι αναμφισβήτητο ότι οι περισσότερες (τουλάχιστον) από τις τροποποιήσεις του Συντάγματος που πρότεινε ο Μακάριος ήταν αναγκαίες για την εύρυθμη λειτουργία του πολιτεύματος και του Κράτους. Ένα από τα παραλυτικότερα για την άσκηση της εξουσίας σημεία του Συντάγματος ήταν το δικαίωμα βέτο του Τουρκοκύπριου αντιπροέδρου της Δημοκρατίας.

      Για την (άκαιρη και αβασάνιστη, οπωσδήποτε) πρόταση του Μακαρίου ευθύνη φέρει και ο βρετανικός παράγων, ο οποίος δια του εν Κύπρω ύπατου αρμοστή τον ενεθάρρυνε, παγιδεύοντάς τον. Σκόπιμα;

       Στις 29 ή 30/11/63 ο αρχιεπίσκοπος υπέβαλε τις προτάσεις του στον Κιουτσούκ και στους πρωθυπουργούς των 3 εγγυητριών δυνάμεων εν μέσω εθνικιστικών εντάσεων και εξάρσεων. Από τη μια η εξτρεμιστική τρομοκρατική ΤΜΤ (= Τουρκικές Οργανώσεις Άμυνας), από την άλλη η μυστική «Οργάνωσις» του Πολύκαρπου Γεωρκάτζη.

        Αυτές οι ακραίες τάσεις θέλανε και πάσχιζαν ν’ ακυρώσουν ή ν’ αποδείξουν ανέφικτη την ειρηνική συμβίωση των δυο Κοινοτήτων. Στις 23 προς 24/4/62 η ΤΜΤ εκτέλεσε δυο ομοφύλους της, πολέμιους της διχαστικής τουρκικής πολιτικής. Από την άλλη, ο αντικομουνιστής Πολ. Γεωρκάτζης κατασκόπευε τα εσωτερικά του ΑΚΕΛ. Ακόμη συνδέθηκε με το περιβόητο «σχέδιο Ακρίτας», που αποτέλεσε (και αποτελεί) όπλο στα χέρια της τουρκικής προπαγάνδας.

     Η μεταρρυθμιστική πρωτοβουλία συνέπεσε με σοβαρή πολιτική κρίση στην Ελλάδα. Από τις εκλογές του Νοεμβ. 1963 νικητής (χωρίς όμως αυτοδυναμία) αναδείχθηκε η Ένωση Κέντρου υπό το Γεώρ. Παπανδρέου. Ο Καραμανλής είχε αποκλείσει κάθε μονομερή τροποποίηση των Συμφωνιών. Οι νικητές των εκλογών ως αντιπολίτευση είχαν πολεμήσει με σφοδρότητα τις Συμφωνίες. Γιαυτό ο Μακάριος ευχόταν την επικράτησή τους, ελπίζοντας ότι θα συμπαρατάσσονταν στη δική του πολιτική: της απαλλαγής από τις «δουλείες» της ανάπηρης Ανεξαρτησίας. Εντούτοις και με τη νέα Κυβέρνηση οι διαφορές Αθήνας – Λευκωσίας παρέμεναν.

     Στις 21/12/63 ξέσπασαν στη Λευκωσία αιματηρά και εκτεταμένα επεισόδια ανάμεσα σε Ελληνοκυπρίους και Τουρκοκυπρίους με αφετηρία επεισόδιο μεταξύ αστυνομικής περιπόλου και ομάδας Τουρκοκύπριων. Σε αυτά πρωτοστάτησε  και ο περίφημος «τουρκοφάγος» Νίκος Σαμψών.

    Από 15/1 ως 10/2/64 πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο διάσκεψη ανάμεσα στις εγγυήτριες δυνάμεις και αντιπροσώπων των δυο Κοινοτήτων, χωρίς αποτέλεσμα. Άκαρπη απέβη και η αποστολή του Αμερικανού υφυπ. Εξωτερικών Τζ. Μπωλλ. Στις 4/3/64 το Συμβούλιο Ασφαλείας εξέδωσε ομόφωνο ψήφισμα με το οποίο: α) επιβεβαιωνόταν η κυριαρχία της Κυπριακής Δημοκρατίας και β) αναγνωριζόταν η ευθύνη της κυπριακής Κυβέρνησης για την επιβολή της τάξης. Βάσει αυτού μετά 3 μήνες στάλθηκε στην Κύπρο ειρηνευτική δύναμη του ΟΗΕ. Ακόμη, το 1964 με παρέμβαση του Αμερικανού Προέδρου αποτράπηκε τουρκική στρατιωτική εισβολή στην Κύπρο.

       Κι όμως, όλη αυτή η αναταραχή και το πολιτειακό χάος είχε και τους θετικούς για τους Ελληνοκυπρίους καρπούς. Η πολιτική στόχευση του Μακαρίου κέρδισε έδαφος. Όχι βεβαίως μέσω της θεσμικής διαδικασίας και της βελτίωσης των πολιτειακών θεσμών. Δια της «δικαιοπλαστικής δύναμης του πραγματικού», που εδώ σημαίνει: με την αυτοαπομόνωση των Τουρκοκυπρίων στους λεγόμενους θυλάκους. Έτσι το Κράτος εξελληνίστηκε. Αυτή η αυτοαπομόνωση εν πολλοίς ήταν επιλογή και έργο της ΤΜΤ. Αυτή η διαδικασία και επιλογή (πρόδρομα επεισόδια αυτού που θα γινόταν το 1974) οδήγησε στην προϊούσα απομόνωση και τελική εξαφάνιση του Κιουτσούκ, τη δολοφονία (29/12/67) από τη ΤΜΤ του αριστερού Δερβίς Αλή Καβάζογλου και την τελική επικράτηση του Ραούφ Ντενκτάς.