2. Το ιταλικό καθεστώς των Δωδεκανήσων

     1. Οι Ιταλοί δήλωσαν (κι επαναλάμβαναν με κάθε ευκαιρία) μετά την κατάληψη των νησιών ότι η παρουσία τους θα ήταν προσωρινή και ότι επιβαλλόταν λόγω του ιταλο-τουρκικού πολέμου. Υπόσχονταν δε σεβασμό στη θρησκεία, στα έθιμα και στις παραδόσεις των κατοίκων τους. Πάγια τακτική, βέβαια, κάθε κατακτητή για να κερδίσει την ανοχή των υποτελών του και τη διεθνή αναγνώριση του καθεστώτος του ώσπου αυτό να παγιωθεί.

       2. Το ιταλικό καθεστώς των Δωδεκανήσων παγιώθηκε με σειρά διεθνών συνθηκών που υπογράφηκαν κατά την πρώτη 10ετία (ευνοϊκή συγκυρία γι’ αυτό). Με αυτές καθορίζονταν κι επανακαθορίζονταν η διεθνής θέση των Δωδεκανήσων και η μορφή/ποιότητα του καθεστώτος, τα οποία πέρασαν σταδιακά από τα εξής στάδια: προσωρινό, ενεχυριακό και τέλος οριστικό. Η πρώτη συνθήκη υπογράφηκε στις 18/10/1912 μεταξύ Ιταλών και Τούρκων. Κατ’ αυτήν προβλεπόταν η επιστροφή των νησιών στην Τουρκία μόλις αυτή αποχωρούσε από Τρίπολη και Κυρηναϊκή (ενεχυριακό καθεστώς). Η δεύτερη (μυστική συνθήκη) υπογράφηκε στο Λονδίνο στις 26/4/1915 μεταξύ Ιταλίας (αφενός) και των Αγγλίας και Γαλλίας (αφετέρου), με την οποία παρεχόταν στην Ιταλία πλήρης κυριαρχία στα νησιά.

      3. Μετά τη λήξη του Α΄ Παγκ. Πολέμου διαμορφώθηκαν νέα δεδομένα. Οι νικήτριες Δυνάμεις καθιέρωσαν την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών. Βάσει αυτής οι Δωδεκανήσιοι διενέργησαν δημοψηφίσματα και το Πάσχα του 1919 σημειώθηκε αιματηρό επεισόδιο (βλ. παρακάτω). Ο Βενιζέλος στη Διάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού υπέβαλε υπόμνημα με τις ελληνικές διεκδικήσεις, στο οποίο εξέφραζε την ευχή και την ελπίδα ότι η Ιταλία θα προχωρήσει στην παραχώρηση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα. Η Ιταλία αντέδρασε έντονα. Ο Βενιζέλος, όμως, κατάφερε να πείσει τον Ιταλό υπουργό Εξωτερικών Titoni. Στις 29/7/1919 υπογράφηκε η γνωστή μας συνθήκη Titoni – Bενιζέλου. Σε αυτή προβλεπόταν και η παραχώρηση στην Ελλάδα της κυριότητας της Δωδεκανήσου, πλην της Ρόδου, στην οποία θα παραχωρούνταν εν καιρώ τοπική αυτονομία υπό ιταλική επικυριαρχία. Αυτή η συμφωνία κυρώθηκε από το Ανώτατο Συμβούλιο της Ειρήνης του Παρισιού.

     Η Ιταλία, όμως, βρήκε προφάσεις (μη ικανοποίηση των αξιώσεών της στη Μ.Ασία) να μην εφαρμόσει τη συμφωνία. Στις 22/7/1920, μάλιστα, ο νέος Ιταλός υπ. Εξωτερικών ανακοίνωσε στο Βενιζέλο ότι η κυβέρνησή του καταγγέλλει το σύμφωνο. Ο Βενιζέλος κινητοποίησε το διεθνή παράγοντα. Η Ιταλία υποχώρησε, και στις 10/8/1920 υπέγραψε στις Σέβρες, στα πλαίσια της υπογραφής και 4 συμφωνιών, χωριστή συνθήκη με την Ελλάδα. Με την πρώτη από τις 4 συνθήκες ανάμεσα στους Συμμάχους και στην Τουρκία, η τελευταία παραχωρούσε στην Ελλάδα τα νησιά Ίμβρο, Τένεδο, Σαμοθράκη, Χίο, Σάμο, Λέσβο και Ικαρία και παραιτούνταν από κάθε δικαίωμα τίτλου επί των Δωδεκανήσων και του Καστελόριζου. Στην επακολουθήσασα ελληνο-ιταλική συνθήκη η Ιταλία παραιτείται υπέρ της Ελλάδος πάντων των δικαιωμάτων και τίτλων αυτής επί των παρ’ αυτής κατεχομένων νήσων ……… και των εξ αυτών εξηρτημένων νησίδων» του Αιγαίου Πελάγους. Όσο για τη Ρόδο και «τας εξηρτημένας εξ αυτής νησίδας θα παραμείνωσιν εις την κυριαρχίαν της Ιταλίας» με ευρεία τοπική αυτονομία. Αυτή η συμφωνία ικανοποιούσε αρκετά τα όνειρα των Δωδεκανησίων.

       4. Τα πράγματα για τα Δωδεκάνησα, όμως, πήραν δυσμενή τροπή μετά τη μικρασιατική τραγωδία και την άνοδο στην εξουσία της Ιταλίας του φασισμού. Έτσι, στις 8/9/1922 ο Μουσολίνι κατήγγειλε την ελληνο-ιταλική συνθήκη των Σεβρών και στις 24/7/1923 με τη συνθήκη της Λωζάννης η Ιταλία οριστικοποίησε την επί των Δωδεκανήσων κυριαρχία της. Με την ίδια συνθήκη α) παραχωρούνταν στην Ελλάδα η Ικαρία, β) η Ίμβρος και η Τένεδος επανέρχονταν στην τουρκική κυριαρχία, και γ) η Τουρκία παραιτούνταν (και πάλι) υπέρ της Ιταλίας κάθε δικαιώματός της επί των νησιών της Δωδεκανήσου, των εξαρτημένων νησίδων/βραχονησίδων και του Καστελόριζου. Αυτό το καθεστώς διατηρήθηκε ως το 1943, το τέλος της ιταλοκρατίας. Η πολυπόθητη Ένωση με τη μητέρα Ελλάδα ήρθε αργότερα, μετά τη λήξη του Β΄ Παγκ. Πολέμου, ως δώρο προς την Ελλάδα για τις θυσίες της και τίμημα για τη φασιστική Ιταλία.