ΗΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΕΙΚΟΣΤΟ ΑΙΩΝΑ

Α΄. ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

    1. Κατά την πρώτη 10ετία του αιώνα αναπτύχθηκαν ταυτόχρονα δυο ιδεολογικά ρεύματα/τάσεις που θα ‘πρεπε συγχρόνως ή διαζευκτικά ν’ αποτελέσουν το υπόβαθρο/θεμέλιο του νέου ελληνικού Πολιτισμού: ο συγκερασμός του αρχαίου ελλην. πολιτισμού και της ευαγγελικής/χριστιανικής διδασκαλίας, αφενός, και η σύζευξη της μνήμης της χριστιανικής/βυζαντινής αυτοκρατορίας και η αποστροφή από τον πανσλαβισμό (εξαιτίας των βουλγαρικών προκλήσεων κτλ.), αφετέρου.

    Του συγκερασμού κύριος εκφραστής ήταν ο Γεώρ. Μυστριώτης. Πρόκειται για την τάση που όχι μόνο χρωμάτισε εν πολλοίς και επ’ αρκετό (ίσως και συνεχώς ως σήμερα) το νέο ελλην. πολιτισμό, αλλά και επηρέασε τις περισσότερες και σοβαρότερες εθνικές επιλογές. Ας μη μας διαφεύγει, όμως, ότι οι επακολουθήσαντες Βαλκανικοί Πόλεμοι ήταν βαθύτατα εμποτισμένοι και συνεχώς τροφοδοτούνταν και οιστρηλατούνταν και από την ιδεολογία της σύζευξης.

    2. Δε θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι μέσα σε αυτό τον αντιφατικό και κοσμογονικό αιώνα επηρέασαν κέραια τον πολιτισμό και τις διάφορες εκφράσεις του όχι μόνο τα ποικίλα καλλιτεχνικά και λογοτεχνικά ρεύματα που αναφύονταν συνεχώς στην Ευρώπη, αλλά και τα καινοφανή πολιτικο-οικονομικά συστήματα. Στη διάρκειά του εμφανίστηκαν ποικίλα πολιτικά ρεύματα, με ισχυρότερα (ιδεολογικώς τουλάχιστο) εκείνα του κομουνισμού, των άλλων αποχρώσεων ολοκληρωτισμού, του φιλελευθερισμού κτλ.

     3. Οι μεγάλες στρατιωτικές (και εθνικές) επιτυχίες του 1912-13 όχι μόνο επανέφεραν στο προσκήνιο την (εν υπνώσει;) αλλά και την κατέστησαν σχεδόν χειροπιαστή τη Μεγάλη Ιδέα ή «Εθνική Ιδέα» ή «Ελληνική Ιδέα» ή «Ανατολική Ιδέα», που για πολλούς ήδη από τα μέσα του 19^ου αι. είχε υποκατασταθεί από τον όρο «Ελληνισμός». Κύριος εκφραστής του εθνικού αυτού ιδεολογήματος/οράματος ήταν κατά την παρούσα περίοδο ο Ίωνας Δραγούμης, ο οποίος αρθρογραφούσε ως «Ίδας» ή «Βρούτος». Στον Δραγούμειο κύκλο ανήκαν, με διαφορετικές ίσως αποχρώσεις καθένας, και οι Περικλής Γιαννόπουλος, Α. Σουλιώτης-Νικολαϊδης και Κ.Σ. Σοκόλης. Φυσικά η Μεγάλη Ιδέα εύρισκε απήχηση σε πολύ περισσότερους και πολύ επιφανέστερους Έλληνες, σε ολόκληρο τον ελληνικό λαό, θα έλεγα. Η Μεγάλη Ιδέα εξεμέτρησε (οριστικά;) το ζην με τη συμφορά της Μικρασιατικής Καταστροφής.

      4. Στον κοινωνικό τομέα παρατηρείται έντονη κινητικότητα με την ίδρυση του σοσιαλιστικού κόμματος, του ΚΚΕ και της ΓΣΕΕ, τη διενέργεια εργατικών συνεδρίων κ.ά.

    5. Μεγάλες ζυμώσεις, αναθεωρήσεις και ανακατατάξεις παρατηρούνται και στο γλωσσικό ζήτημα που επί πολλά χρόνια ταλάνιζε τους εκπαιδευτικούς, εκκλησιαστικούς και λογοτεχνικούς κύκλους και γενικότερα την ελληνική διανόηση. Συνειδητοποιήθηκε από όλους σχεδόν ότι όποιες βίαιες ή «εκ των άνω» παρεμβάσεις δεν ήταν ο αποτελεσματικότερος τρόπος για την επίλυσή του. Αντίθετα, ο ασφαλέστερος, μονιμότερος και ορθότερος δρόμος ήταν η σταδιακή και μέσω των πνευματικών δημιουργών διαμόρφωση του γλωσσικού ιδιώματος. Και της συνεχούς διαπάλης και αλληλοεξοντώσεως των ακροτήτων, θα έλεγα. Η γλώσσα έχει την τάση, τον τρόπο και τη δύναμη να αυτοδιαμορφώνεται.

      6. Δε θα πρέπει να υποτιμούμε τη συμβολή στην πνευματική δημιουργία των πολέμων (παγκόσμιων, εθνικών-τοπικών και εμφύλιων) που διεξήχθησαν κατά τη διάρκεια αυτού του ταραγμένου αιώνα (και των εντεύθεν εξάρσεων και συμφορών), στους οποίους η Ελλάδα διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ή δευτερεύοντα ρόλο (πάντοτε όμως παρούσα), προσφέροντας άφθονο υλικό και έντονα ερεθίσματα στους δημιουργούς. Το ίδιο θα μπορούσε να λεχθεί και για τους αδιάκοπους κοινωνικούς αγώνες για καλύτερη ζωή, κοινωνική δικαιοσύνη και άλλες καταξιωτικές του ανθρώπου ιδέες και αξίες.

      7. Μετά το βίαιο θάνατο (και ίσως αδόκητο τη συγκεκριμένη στιγμή) της Μεγ. Ιδέας τη θέση της πήρε ο ελληνικός/εθνικός ρεαλισμός, η «ελληνική πραγματικότητα». Αυτό το νέο βάθρο του Ελληνισμού προβλήθηκε και υπηρετήθηκε κυρίως από τους Φώτο Πολίτη, Γιάννη Αποστολάκη, Αλέξανδρο Δελμούζο και, σε μια άλλη διάσταση, το Γιώργο Θεοτοκά, που συνόψισε την εθνική του (και όχι μόνο) οπτική στο βιβλίο του Ελεύθερο Πνεύμα (1927).

     8. Ειδικότερα δε στο χώρο της πνευματικής δημιουργίας στη σχέση της με τον Ελληνισμό πολλαπλώς ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση που διεξήχθη το 1938 και 1939 γύρω από την ποίηση ανάμεσα στους Κων/νο Τσάτσο και Γεώρ. Σεφέρη από τις στήλες του περιοδικού Ελληνικά Γράμματα.