Η ΚΕΝΤΡΩΑ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ. ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ ΑΠΟΣΤΑΣΙΑΣ (1963-1967)

1. Η πρώτη, βραχύβια, κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου - Εκλογικός θρίαμβος της ΕΚ. Η δεύτερη κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου

      1. Όχι μόνο η προεκλογική περίοδος κύλησε ομαλά, αλλά και οι εκλογές διεξήχθησαν υποδειγματικά. Πρώτο αποτέλεσμα των εκλογών: η ΕΡΕ έχασε την εξουσία. Η ΕΡΕ κατήλθε και πάλι υπό τον Κων. Καραμανλή. Εκλογικό αποτέλεσμα: ΕΚ 42% (έδρες 138), ΕΡΕ 39,4% (έδρες 132), ΕΔΑ 14,3% (έδρες 28) και Κόμμα Προοδευτικών (του Σπ. Μαρκεζίνη) 3,7% (έδρες 2). Δυνατότητα σχηματισμού αυτοδύναμης κυβέρνησης δεν υπήρχε. Ο Παπανδρέου δήλωσε ότι δε θα δεχθεί στήριξη από την ΕΔΑ. Ο Καραμ. ζήτησε από το βασιλιά να μην αναθέσει την εντολή στον αρχηγό της ΕΚ.

     Ο βασιλιάς, αγνοώντας και πάλι (αυτή τη φορά ορθά) την υπόδειξη του Καραμ., έδωσε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Γ. Παπανδρέου. Η νέα Κυβέρνηση ορκίστηκε στις 8/11. Ο κορμός της αποτελούνταν από τους: Σοφ. Βενιζέλο (Αντιπρόεδρος και Εξωτερικών), Γεώρ. Μαύρο (Συντονισμού), Κων. Μητσοτάκη (Οικονομικών), Δ. Παπανικολόπουλο (Εθνικής Άμυνας), κατ’ απαίτηση των ανακτόρων και τους: Γ. Αθανασιάδη-Νόβα, Ιω. Ζίγδη, Σ. Αλαμανή, Γ. Μπακατσέλο, Σάββα Παπαπολίτη, Δ. Παπασπύρου κ.ά.

      Η ζωή της κυβέρνησης αυτής ήταν αναπότρεπτα βραχεία. Παρ’ όλα αυτά (ή και εξαιτίας αυτού) προχώρησε στην εξαγγελία ή τη λήψη μιάς σειράς μέτρων κοινωνικής πολιτικής και φιλελευθεροποίησης του δημόσιου βίου (μερική άρση των συνεπειών του Εμφυλίου κ.ά.). Στην εξωτερική πολιτική δεν έθεσε μεν υπό αμφισβήτηση τη συμμετοχή της χώρας στο πλέγμα της Δυτικής Συμμαχίας, καθιστούσε σαφές, όμως, ότι θα επιδίωκε τη μεγαλύτερη δυνατή αυτοτέλεια. Στο προσκήνιο επανήλθε το Κυπριακό και οι συνέπειές του στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.

      Η ΕΡΕ αναζητούσε με κραδασμούς το βηματισμό της στο νέο της ρόλο. Στις 9/12 δέχτηκε το ισχυρότερο πλήγμα: ο Κων. Καραμανλής ανακοίνωσε την απόσυρσή του από την πολιτική και την αναχώρησή του στο Παρίσι. Υπέδειξε ως διάδοχό του τον Παν. Κανελλόπουλο.

     Στις 20/12 η κυβέρνηση Παπανδρέου εμφανίστηκε στη Βουλή. Στις 23/12 έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης. Ο Γ. Παπανδ. δεν αποδέχτηκε τη στήριξη της ΕΔΑ. Εκτιμώντας δε το θετικό για την ΕΚ κλίμα, ζήτησε τη διάλυση της Βουλής και προκήρυξη εκλογών. Στις 30/12 παραιτήθηκε η Κυβέρνηση και σχηματίστηκε «υπηρεσιακή» υπό το Διοικητή της ΕΤΕ Ιω. Παρασκευόπουλο. Οι εκλογές προκηρύχθηκαν για τις 16/2/64.

    2. Η πολιτική ένταση δεν έλειψε και από αυτή την προεκλογική περίοδο. Ο κεντρώος χώρος πέτυχε τη μεγαλύτερη, από το 1928, εκλογική του νίκη. Συγκεκριμένα έλαβαν: ΕΚ 52,7% (έδρες 171) με πριμοδότηση και από την ΕΔΑ, ΕΡΕ και Κόμμα Προοδευτικών 35,3% (έδρες 107) και ΕΔΑ 11,8% (έδρες 22).

      3. Αμέσως σχηματίστηκε η δεύτερη κυβέρνηση υπό το Γ. Πανδρ. Μέλη της: Γ. Παπανδρέου (πρωθυπουργός και Παιδείας), Πέτρος Γαρουφαλιάς (Εθν. Άμυνας), Στέφ. Κωστόπουλος (Εξωτερικών), Γ. Μαύρος (Συντονισμού), Κ. Μητσοτάκης (Οικονομικών), Ανδρ. Παπανδρέου (Προεδρίας) και οι Π. Πολυχρονίδης, Γ. Μελάς, Ι. Ζίγδης, Γ. Μπακατσέλος, Κ. Ταλιαδούρης και Π. Βαρδινογιάννης. Η κυβέρνηση ορκίστηκε στις 19/2.

      4. Στις 14/3 ο πρωθυπουργός ανήγγειλε ότι προορίζει ως Πρόεδρο της Βουλής το φιλομοναρχικό Κ. Αθανασιάδη-Νόβα και όχι τον Ηλ. Τσιριμώκο. Προκλήθηκε δυσφορία στους κόλπους της ΕΚ. Αυτό φάνηκε και στη Βουλή κατά την πρώτη ψηφοφορία εκλογής Προέδρου. Αυτό εξόργισε τον πρωθυπουργό, ο οποίος διέγραψε από το κόμμα τους Ηλ. Τσιριμώκο και Σάββα Παπαπολίτη. Όλα αυτά έδειχναν τις φυγόκεντρες δυνάμεις που φώλιαζαν στην ΕΚ. Συνεκτικό στοιχείο ήταν προς το παρόν ο Γ. Παπανδρέου και η εξουσία.

    Ούτε στην ΕΡΕ η κατάσταση ήταν καλύτερη. Ο νέος αρχηγός της (Π. Κανελλόπουλος) προσπαθούσε ν’ ασκήσει αντιπολίτευση από το επίπεδο της δικής του πνευματικότητας. Αυτό, όμως, δεν ικανοποιούσε τις απαιτήσεις της πεζής κομματικής πραγματικότητας.

     Στην ΕΔΑ υπήρχαν ιδεολογικά «αγκάθια». Μια μερίδα κατηγορούσε την ηγεσία για δογματισμό και ζητούσε να κοπούν οι δεσμοί της με το ΚΚΕ. Αντίθετη τάση την κατηγορούσε για απορρόφησή της από το «σύστημα» και έλλειψη επαναστατικότητας. Οι δυο τάσεις γρήγορα γίνανε «ομάδες»: ομάδα Λευτέρη Αποστόλου και ομάδα «Αναγέννησης». Υπήρχαν και οι ενδιάμεσοι, οι αμήχανοι και ανέκφραστοι.

     Υπήρχαν, όμως, και δυο άλλοι υπολογίσιμοι παράγοντες του πολιτικού σκηνικού: τα Ανάκτορα και ο Στρατός. Στον πρώτο κυριαρχούσε, πλην των άλλων συνιστουσών, η αινιγματική μορφή της βασιλομήτορος Φρειδερίκης. Στο Στρατό δρούσαν και παραστρατιωτικοί παράγοντες (κυρίως παραφυάδες του ΙΔΕΑ). Αυτές οι εξωθεσμικές δυνάμεις καιροφυλακτούσαν ή και δρούσαν υπόγεια, στο ημίφως ή στο σκοτάδι.

      6. Εν μέσω αυτών και άλλων (κυρίως δικών της) δυσχερειών πορευόταν η Κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου κατά τη διετία της διακυβέρνησής της. Ως προς το ουσιαστικό της έργο οι εκτιμήσεις διαφέρουν. Στα θετικά της αναφέρουν την κατάργηση αυταρχικών θεσμών, την ανεξάρτητη έναντι της Δύσης εξωτερική πολιτική και τις κοινωνικές παροχές (αφού βρήκε υγιή τα οικονομικά του Κράτους)· αντίθετα, οι επικριτές της της καταλογίζουν: δημαγωγικές παροχές, ανικανότητα, ευνοιοκρατία, ερωτοτροπία με τον κομουνισμό, στασιμότητα στην οικονομία κ.ά. Η ΕΔΑ ασκούσε κριτική από τη δική της σκοπιά. Πάντως γενική είναι η εκτίμηση ότι επί των ημερών της η οικονομία της χώρας αντιμετώπιζε προβλήματα. Η διαχείριση και αντιμετώπισή της αποτέθηκε στους ώμους του υπουργού Οικονομικών Κων. Μητσοτάκη.

   Εκεί που επιχειρήθηκε μια πραγματική και σοβαρή παρέμβαση ήταν η Παιδεία. Εδώ τη μεν γενική και τυπική εποπτεία είχε ο ίδιος ο πρωθυπουργός, η πραγματική, όμως, παρέμβαση γινόταν από τον υφυπουργό Λουκή Ακρίτα και το Γεν. Γραμματέα Ευάγγ. Παπανούτσο, κορυφαίο παιδαγωγό κι εκπαιδευτικό. Περισσότερα επ’ αυτού στο περί Πολιτισμού κεφάλαιο.

      Στον αγροτικό τομέα εφαρμόστηκαν οι εξαγγελίες του 1963, κυρίως με τη ρύθμιση των χρεών τους. Ευεργετικά μέτρα πάρθηκαν και για άλλες κοινωνικές ομάδες, όπως: καθιέρωση μηνιαίου μισθού για τους ιερείς, διπλασιασμός αποδοχών δικαστικών κ.ά.

      Με προσεκτικά βήματα η κυβέρνηση προσπάθησε να ελέγξει τον ευαίσθητο χώρο των Ενόπλων Δυνάμεων. Ως πολιτική ηγεσία επιλέχτηκε ένας συνδυασμός του φιλομαναρχικού Π. Γαρουφαλιά (ως υπουργού) και του κεντροαριστερού Μιχ. Παπακωνσταντίνου (ως υφυπουργού). Για τον πρώτο υπήρξαν σφοδρές επικρίσεις. Προσεκτικές ήταν οι αλλαγές και στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων. Ως Α/ΓΕΣ επιλέχτηκε ο αντιστράτηγος Ιωάννης Γεννηματάς. Η επιλογή ανακούφισε Ανάκτορα και συμμαχικό παράγοντα. Η νηνεμία, όμως, δεν κράτησε πολύ. Στις 23/4/65 ο πρωθυπουργός κατήγγειλε στη Βουλή την παρουσία του ΙΔΕΑ στο Στράτευμα και υποσχέθηκε την εξάρθρωσή του. Προκλήθηκε αναστάτωση.

     Και σαν να μην έφθανε αυτό, σχεδόν συγχρόνως η κυβέρνηση αποφάσισε να ικανοποιήσει ένα πάγιο αίτημα της Αριστεράς: τη μερική άρση των συνεπειών του Εμφυλίου. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν μια χαλάρωση στη συμπεριφορά της Αστυνομίας όσον αφορά τον έλεγχο των κοινωνικών φρονημάτων των πολιτών. Κι ακόμα, η απελευθέρωση 400 περίπου πολιτικών κρατουμένων και η σχετική επιτάχυνση του ρυθμού της ελεγχόμενης επιστροφής πολιτικών προσφύγων. Το Μάη εντάθηκαν οι προσπάθειες για οικονομική ανάκαμψη. Άλλαξε και η ηγεσία του Υπουργείου Συντονισμού: Στέφ. Στεφανόπουλος (υπουργός), Ανδρ. Παπανδρέου (αναπληρωτής υπουργός). Ο Γ. Μαύρος τοποθετήθηκε ως Διοικητής της Εθνικής Τράπεζας.

     7. Το καλοκαίρι επιδεινώθηκε η κατάσταση γύρω από το Κυπριακό. Οξύνθηκαν τόσο τα πράγματα στη Μεγαλόνησο που χρειάστηκε η εμπλοκή της Αμερικής. Οι πρωθυπουργοί Ελλάδας και Τουρκίας μετέβησαν στις ΗΠΑ προκειμένου ν’ ανοίξει ο δρόμος για απευθείας συνομιλίες μεταξύ των δυο πλευρών. Κατά τη συνάντηση του Προέδρου Λύντον Τζόνσον – Γ. Παπανδρέου ο δεύτερος δεν υπέκυψε στις αφόρητες πιέσεις για μετατροπή του Κυπριακού σε ελληνοτουρκική διαφορά. Η άρνησή του δε για ελληνοτουρκική συνάντηση ενόχλησε ιδιαίτερα τον πανίσχυρο συνομιλητή του. Ίσως κάπου εδώ να άρχισε εκείνο που ολοκληρώθηκε στην Κύπρο το 1964.

     8. Για τις 6/7/64 ορίστηκαν οι δημοτικές και κοινοτικές εκλογές. Έντονη υπήρξε η κινητικότητα της ΕΔΑ, που αναδείχθηκε και η μεγάλη νικήτρια. Ο υποψήφιός της στην Αθήνα Κ. Κιτσίκης συγκέντρωσε το 30% των ψήφων. Δήμαρχος, όμως, εκλέχτηκε ο υποψήφιος της ΕΡΕ Γεώρ. Πλυτάς με την ψήφο και των μικροτέρων παρατάξεων. Εντούτοις η ΕΔΑ ανέδειξε δημάρχους σε πολλές μεγάλες πόλεις (Λάρισα, Αγρίνιο, Λαμία κ.α.). Πρωτοφανής ήταν η καθίζηση της ΕΚ.

      9. Στις 3/7 συνέβη κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν ένα πρόδρομο μήνυμα εκτροπής. Μια ομάδα ακροδεξιών επιτέθηκε απρόκλητα στη Βουλή μετά την προεκλογική συγκέντρωση του Γ. Πλυτά. Συνελήφθησαν 30 νεαροί που ανταμείφθηκαν με αυστηρές ποινές. Σαν προέκταση του επεισοδίου: στις 14/7 ο υπ. Εσωτερικών ναύαρχος Ι. Τούμπας αποκάλυπτε στη Βουλή ότι στη χώρα δρούσαν 14 ακροδεξιού-παραστρατιωτικού τύπου οργανώσεις.

     10. Τον Αύγ. το Κυπριακό επιδεινώθηκε δραματικά. Η έκρυθμη κατάσταση έφερε Ελλάδα και Τουρκία στα πρόθυρα αναμέτρησης. Οι Τούρκοι, επικαλούμενοι πράξεις βίας Ελληνοκυπρίων κατά Τουρκοκυπρίων, πραγματοποίησαν φονικότατους βομβαρδισμούς (8-9/8) κατά της Κύπρου, προκαλώντας τεράστιες καταστροφές και αφήνοντας 100 νεκρούς. Η τουρκική κυβέρνηση επέδωσε στην ελληνική αυστηρή νότα διαμαρτυρίας, συνοδευόμενη με απειλές ανοιχτής επέμβασης. Ο Παπανδ. αιφνιδιάστηκε. Κινήθηκε δραστήρια για τον κατευνασμό στο νησί, εγκαλώντας το Μακάριο για πλημμελή συνεργασία-ενημέρωση των δυο κυβερνήσεων. Παράλληλα υπήρξε και ταχύτατη στρατιωτική κινητοποίηση για κάθε ενδεχόμενο. Στην Κύπρο στάλθηκε αμέσως, μυστικά, μια ενισχυμένη ταξιαρχία. Οι εχθροπραξίες Ελληνοκυπρίων – Τουρκοκυπρίων σταμάτησαν. Ασχολήθηκε και το Συμβ. Ασφαλείας.

       11. Το φθινόπωρο λαμπρύνθηκε με τους φαντασμαγορικούς βασιλικούς γάμους. Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Β΄ νυμφεύθηκε την πριγκίπισσα της Δανίας Άννα-Μαρία. Η τελετή έγινε στις 18/9 στη Μητρόπολη Αθηνών από το γηραιό αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο. Η λαμπρότητα των τελετών σχολιάστηκε ειρωνικά από τον Τύπο και δεν ωφέλησε τη λαοφιλία του νεαρού βασιλιά. Το αυλικό περιβάλλον αντί να προβεί σε ενέργειες «διορθωτικές», επιχείρησε να επιδεινώσει την κατάσταση: μεθόδευσε τη μετονομασία του Ελληνικού Στρατού σε «Βασιλικό Ελληνικό Στρατο»! Η αντίδραση υπήρξε άμεση και αποφασιστική. Το σχετικό διάταγμα ανακλήθηκε.

    Υπήρξε και άλλη αφορμή στόχευσης των ανακτόρων: η κυβέρνηση εξέταζε το ενδεχόμενο παροχής οικονομικής χορηγίας στη βασιλομήτορα Φρειδερίκη. Αυτή αποτέλεσε το στόχο των επικρίσεων. Παραπονέθηκε στον πρωθυπουργό για τις εναντίον της επικρίσεις του Τύπου, παρακαλώντας τον ταυτόχρονα για κάλυψή της και επίσπευση των διαδικασιών. Στις 5/10 η Φρειδερίκη δέχθηκε ισχυρότατο πλήγμα από δηλώσεις του πρίγκιπα Πέτρου.

     Η κατάσταση φορτίστηκε περαιτέρω από τις, ευγενικές οπωσδήποτε, διαμαρτυρίες του βασιλιά προς τον πρωθυπουργό για τις αλλαγές στην κορυφή της στρατιωτικής ηγεσίας. Η αντίδραση του πρωθυπουργού ήταν ήπια μεν αλλ’ αποφασιστική.

     11. Ο Νοέμβριος χρωματίστηκε από την εκδήλωση της σοβούσας και αναμενόμενης κυβερνητικής κρίσης. Επίκεντρό της ο γιος του πρωθυπουργού και αναπληρωτής υπ. Συντονισμού Ανδ. Παπανδρέου. Κατηγορούνταν (κυρίως εκ των έσω) για ραγδαία κομματική αναρρίχηση, απειρία, αριστερίζουσα πολιτική πρακτική, υπέρμετρες ηγετικές φιλοδοξίες, επεμβάσεις στο έργο άλλων Υπουργείων, διασπαστικές τάσεις κ.ά. Κύριος φορέας πολλών από αυτές τις κατηγορίες ήταν το περιβάλλον του υπ. Οικονομικών Κων. Μητσοτάκη. Η επίθεση δημοσιοποιήθηκε την 1/11 με άρθρο στη φιλομητσοτακική Ελευθερία. Συγκαλυμμένη μεν αλλά διαφανής. Στη χορεία των επικριτών του Ανδρ. Παπανδρέου προστέθηκε αμέσως και ο αντιπολιτευόμενος Τύπος, καταλογίζοντάς του οικονομικά κ.ά. σκάνδαλα. Στις 16/11 παραιτήθηκε.

      Στα τέλη Νοεμβ. η ήδη μολυσμένη πολιτική ατμόσφαιρα επιβαρύνθηκε περισσότερο με αναδρομικότητα. Στις 18/11 γιορτάστηκε σχεδόν καθολικά το γεγονός του Γοργοποτάμου, με αποκλεισμό, όμως, εκπροσώπων των αντιστασιακών οργανώσεων από την κατάθεση στεφάνων. Έντονες διαμαρτυρίες των Αριστερών. Η τελετή διακόπηκε. Ακολούθησε ισχυρότατη έκρηξη στο χώρο του πλήθους. Αποτέλεσμα: 13 νεκροί και 45 τραυματίες (πολλοί απ' αυτούς πολύ βαριά). Κατηγορήθηκαν ακροδεξιοί ή αμερικανικές υπηρεσίες.

      Το πολιτικό κλίμα έβαινε οξυνόμενο. Από τις αρχές του 1965 πυροδοτήθηκε περαιτέρω εξαιτίας και της αποκάλυψης του «Σχεδίου Περικλής», για το οποίο μιλήσαμε ήδη. Τότε άρχισε και η εκκόλαψη στους κόλπους της ΕΚ της κεντροαριστερής ομάδας υπό τον Ανρ. Παπανδρέου που στρεφόταν κατά της συντηρητικής πτέρυγας του κόμματος. Κύρια συνθήματά της η κοινωνική δημοκρατία και η πλήρης εθνική ανεξαρτησία. Η ΕΡΕ βρήκε περισσότερα επιχειρήματα για να ενισχύσει τις περί «συνοδοιπορισμού» τού κυβερνώντος κόμματος κατηγορίες της.

       Προς τον Ανρ. Παπανδρέου και τις κινήσεις του από την ΕΚ αντιπαρατέθηκε [μέσω της Ελευθερίας (24/1/65)] ο Κων. Μητσοτάκης, αποκαλώντας τον, με αφορμή το Κυπριακό, «ανευθυνοϋπεύθυνο».

     Τα αποκαλυπτήρια των αρχηγικών του επιδιώξεων και φιλοδοξιών ο Ανδ. Παπανδ. τα έκαμε στις 15/4/65 με ομιλία του σε απόφοιτους των Οικονομικών Σχολών, παρουσία και 23 μελών του Υπ. Συμβουλίου, πλην του Κων. Μητσοτάκη, φυσικά. Μετά λίγες μέρες επισκεπτόταν θριαμβευτικά τη Λάρισα. Στις 29/4 εισερχόταν και πάλι στην Κυβέρνηση ως υπ. Συντονισμού. Όλα αυτά, όμως, σε λίγες μέρες θα αμαυρώνονταν.