14. Πολεμικά και διπλωματικά γεγονότα από το Νοέμ. 1920 ως το Μάιο 1921. Το δίλημμα

     1. Στις 5/1/1921 ο Κων/νος κήρυξε την έναρξη των εργασιών της νέας Βουλής.

      2. Την ίδια μέρα στο πολεμικό μέτωπο ισχυρές ελλ. δυνάμεις ανέλαβαν αναγνωριστική επιχείρηση προς Εσκί Σεχίρ. Οι καιρικές συνθήκες δεν ήταν ευνοϊκές. Τρεις φάλαγγες του Γ΄ Σ.Σ., ενισχυμένες με το 2/39 Σύνταγμα Ευζώνων κινήθηκαν νοτιοανατολικά. Προέλασαν σύντομα μέχρι το Αβγκίν.

     Αντίθετα, τα πράγματα ήταν δυσκολότερα για το κεντρικό και το νότιο συγκρότημα. Κοντά στην Κοβαλίτσα (νοτιοδυτικά του Αβγκίν) συνάντησε ισχυρή αντίσταση από 6.000 Τούρκους καλά οχυρωμένους. Η μάχη άρχισε στις 10/1 και χρειάστηκε η εφ’ όπλου λόγχη επίθεση των Ευζώνων για να καμφθεί η τουρκική αντίσταση και να έρθει η ελληνική νίκη. Αντίθετα, οι Έλληνες δεν κατάφεραν να διασπάσουν την επόμενη, στο χωριό Ινονού, οχυρωμένη θέση των Τούρκων. Άλλωστε δεν είχε ως σκοπό την κατάληψη του Εσκί Σεχίρ. Ο ελληνικός στρατός επανήλθε στις οχυρωμένες θέσεις του.

     3. Στο νότιο μέτωπο το Α΄ Σ.Σ. κινήθηκε (ταυτόχρονα) από το Ουσάκ προς Αφιόν Καραχισάρ. Συνάντησε μικρή και σποραδική αντίσταση.

     Κατά τις επιχειρήσεις αυτές: α) Οι Έλληνες είχαν 200 νεκρούς και τραυματίες, οι Τούρκοι πολύ μεγαλύτερες απώλειες και 250 αιχμαλώτους. β) Διαπιστώθηκαν πολλές αδυναμίες στην επιτελική οργάνωση και τον ανεφοδιασμό, μολονότι γενικά θεωρήθηκαν επιτυχείς.

    4. Οι ελληνικές δυνάμεις στο μέτωπο αντιμετώπισαν σημαντικά προβλήματα και διλήμματα, όπως: διάταξης των διαφόρων μεγάλων μονάδων, υπεράσπισης της Σμύρνης με βάση την καθορισμένη από τους Συμμάχους αμυντική ζώνη. Ήταν δυνατή η αντιμετώπιση των συνεχών τουρκικών επιθέσεων χωρίς την ανάληψη επιθετικών πρωτοβουλιών και την καταδίωξη σε βάθος των Τούρκων μέχρι την οριστική συντριβή του Κεμαλισμού; Άμυνα, συνεπώς, ή προέλαση; Το καίριο αυτό δίλημμα δεν ήταν προπάντων στρατιωτικό, αλλά πρωτίστως πολιτικό. Έγινε δε επιτακτικότερο στις αρχές Ιαν. 1921 για λόγους διπλωματικούς, οικονομικούς και στρατιωτικούς.

    Την κατάσταση επιδείνωναν οι συνεχείς γαλο-ιταλικές προσπάθειες αναθεώρησης της Συνθήκης των Σεβρών. Όλα αυτά ανησυχούσαν το Βενιζέλο, γιαυτό συνέστησε στους οπαδούς του να στηρίξουν την κυβέρνηση (πλην τυχόν κυβέρνησης Γούναρη) με αντάλλαγμα την παραίτηση του Κων/νου υπέρ του Γεωργίου. Εάν δεν γινόταν αυτό, τότε, υποστήριζε, η μόνη ενδεδειγμένη λύση είναι η σύμπτυξη του μετώπου σε διευρυμένη ζώνη γύρω από τη Σμύρνη. Αυτή η πρόταση, όμως, συνάντησε τόσο τις σοβαρές επιφυλάξεις της κυβέρνησης και την απόλυτη απόρριψή της από τον Κων/νο. Είναι προφανές ότι θα αποδιδόταν στην ανικανότητα της νέας πολιτικής κατάστασης. Ούτε, όμως, και η ελληνική κοινή γνώμη (στο σύνολό της: αντιβενιζελικοί και βενιζελικοί) ήταν αντίθετη. Παράλληλα, όμως, ισχυρό ήταν και το λαϊκό αίτημα για λήξη του πολέμου και αποστράτευση. Αυτών δεδομένων, έμοιαζε σχεδόν αυτονόητη η επιλογή: προέλαση.

    5. Οι προτάσεις Βενιζέλου δεν ήταν εύκολο ν’ αγνοηθούν. Τέθηκε σε κίνηση ο μηχανισμός αντικατάστασης του γηραιού Δημ. Ράλλη (πάσχοντος ήδη από καρκίνο), που άλλωστε η λύση του ήταν εξ αρχής προσωρινή. Για την πρωθυπουργία επιλέχτηκε (αντί των επικρατέστερων Δ. Γούναρη και Νικ. Στράτου) ο φιλοανταντικός Νικ. Καλογερόπουλος.

    6. Στα μέσα Ιαν. 1921 στο Παρίσι οι αντιπρόσωποι των συμμαχικών κυβερνήσεων (χωρίς ελληνική συμμετοχή) αποφάσισαν τη σύγκληση συνδιάσκεψης για την ειρήνευση στην Ανατολή. Η διάσκεψη θα γινόταν στο Λονδίνο από 21/2 – 18/3/1921. Προσκλήθηκε και η Ελλάδα. Αναχώρησε (10/2) για να μετάσχει ο πρωθυπουργός και ως υπουργός Εξωτερικών.

    Στις 18/2 ο Καλογερόπουλος συναντήθηκε με τον Άγγλο πρωθυπουργό Τζ. Λόυδ, ο οποίος δεν έπαυσε να παροτρύνει τους Έλληνες να προελάσουν προς Εσκί Σεχίρ και Αφιόν Καραχισάρ και να νικήσουν τον Κεμαλισμό. Ταυτόχρονα, στη διάρκεια των διαβουλεύσεων, δεν έπαυε να συνιστά στους Έλληνες να συναινέσουν στη μερική τροποποίηση της Συνθήκης των Σεβρών! Αυτή η ερμαφρόδιτη πολιτική έδινε στους Άγγλους τη δυνατότητα και το δικαίωμα να επιδιώξουν συμβιβασμό με την κυβέρνηση της Άγκυρας, φυσικά εις βάρος της Ελλάδας. Από την άλλη, η τουρκική αντιπροσωπία είχε εντολή να μη δεχτεί τίποτε λιγότερο από την αποχώρηση των Ελλήνων από τη Σμύρνη και την Αν. Θράκη.

     Αυτή η άκαμπτη τουρκική στάση διευκόλυνε τους χειρισμούς του Τζ. Λόυδ. Η ελληνική πλευρά σχημάτισε την εντύπωση ότι αν προωθούσε τον πόλεμο/επίθεση θα είχε την αγγλική συμπαράσταση. Ενώ, όμως, ο Λόυδ θεωρούσε τη «στρατιωτική λύση» ως τη συμφερότερη για την Αγγλία, ο υπουργός του των Εξωτερικών είχε σοβαρές επιφυλάξεις μέχρι αντιρρήσεις, φρονώντας ότι οι Έλληνες ήταν αδύνατο μόνοι τους να εξαλείψουν τον τουρκικό φανατισμό και να εξαναγκάσουν την άλλη πλευρά σε αποδεκτό συμβιβασμό. Τόσο δε η κεμαλική αδιαλλαξία όσο και η ελληνική πεποίθηση ότι η προέλαση/πόλεμος θα είχε την αγγλική στήριξη, η Διάσκεψη δεν κατέληγε σε συγκεκριμένη απόφαση.

      Σε αυτή τη μετέωρη κατάσταση κατατέθηκε και εγκρίθηκε (παρά τις αντιρρήσεις της Αγγλίας) ιταλο-γαλλική πρόταση σύστασης Επιτροπής για τον έλεγχο της πληθυσμιακής σύνθεσης των επίμαχων περιοχών. Οι Τούρκοι την αποδέχτηκαν με κάποιες επιφυλάξεις, οι Έλληνες την απέρριψαν. Γρήγορα, όμως, και η γαλλική αντιπροσωπία συνειδητοποίησε πόσο επικίνδυνο προηγούμενο μπορούσε να δημιουργήσει μια τέτοια Επιτροπή. Γιαυτό υπαναχώρησε. Η επιτροπή ουδέποτε συστάθηκε. Ναυάγησε έτσι και το σχέδιο της Αντάντ για συμβιβασμό Ελλάδας – Τουρκίας.

    Σχετικά με τη Σμύρνη το συμμαχικό σχέδιο πρόβλεπε: α) διατήρηση της επικυριαρχίας του σουλτάνου, β) το διορισμό χριστιανού μη Έλληνα κυβερνήτη από τις Δυνάμεις ή την ΚτΕ, γ) περιορισμό των ελληνικών δυνάμεων στην πόλη της Σμύρνης, δ) η τήρηση της τάξης στην υπόλοιπη περιοχή ανετίθετο στην τοπική χωροφυλακή υπό Ευρωπαίους αξιωματικούς. Η ελληνική αντιπροσωπία αποδέχτηκε το συμμαχικό σχέδιο αλλά με τόσες και τέτοιες επιφυλάξεις που ισοδυναμούσε με απόρριψή του.

   7. Οι αντιπρόσωποι της Άγκυρας δήλωσαν αδυναμία να πάρουν θέση ως προς τις προτεινόμενες τροποποιήσεις της Συνθήκης των Σεβρών, αν δεν αποφανθεί σχετικά η Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας.

    Καθώς καθυστερούσε η τουρκική απάντηση, στο μέτωπο άρχισε νέος κύκλος επιχειρήσεων. Οι Έλληνες υποπτεύονταν ότι η Άγκυρα επιδίωκε παράταση των συνομιλιών. Οι υποψίες τους επαληθεύτηκαν. Οι αντιπρόσωποι της Γαλλίας και της Ιταλίας άρχισαν μυστικές συνομιλίες με τον αντιπρόσωπο της Άγκυρας που κατέληξαν α) σε γαλλο-τουρκική συμφωνία ανακωχής (10/3) για γαλλική αποχώρηση από την Κιλικία με αντάλλαγμα την εξασφάλιση στην περιοχή πολλών οικονομικών προνομίων, και β) σε ανάλογη ιταλο-τουρκική συμφωνία με εκτενέστερα προνόμια για τις ιταλικές εταιρείες στην περιοχή της Αττάλειας. Αυτές οι συμφωνίες, που επηρέασαν ουσιωδώς τις εφεξής εξελίξεις, δεν έγιναν αμέσως γνωστές. Όταν, όμως, μαθεύτηκαν προκάλεσαν σοβαρό διπλωματικό επεισόδιο ανάμεσα στην Αγγλία και στους συμμάχους της. Η Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας, όμως, απέρριψε τις δυο συμφωνίες και έπαυσε το φιλοδυτικό αντιπρόσωπό της, υπουργό Εξωτερικών Μπεκίρ Σαμί.

     8. Και πάλι στο μέτωπο: Στις 20/3/1921 εκδόθηκε διάταγμα με το οποίο ανακαλούνταν από την εφεδρεία τρεις ακόμα κλάσεις στρατευσίμων, με ταυτόχρονη έκκληση για εθελοντές στη Θράκη και στη Σμύρνη.

    Στις 23/3, και προτού ακόμα φτάσουν στο μέτωπο οι ενισχύσεις, άρχισε η ελληνική επίθεση. Στην επίσπευση αυτής της ατελώς ετοιμασμένης επιχείρησης συντέλεσαν α) η γαλλοτουρκική συμφωνία στο Λονδίνο, και, προπάντων, β) η πεποίθηση για εύκολη νίκη. Σαν να μην έφθανε το εσπευσμέμο της έναρξης των επιχειρήσεων, στις παραμονές τους πραγματοποιήθηκαν στο μέτωπο απομακρύνσεις άξιων ηγητόρων, σημαντικότερη από τις οποίες ήταν εκείνη του στρατηγού Κων. Νίδερ. διοικητή του Α΄ Σ.Σ.

      Τα ελληνικά στρατεύματα εξόρμησαν από τρεις αφετηρίες: την Προύσα, τη Νικομήδεια και το Ουσάκ. Στόχος: η γραμμή Εσκί Σεχίρ – Αφιόν Καραχισάρ. Η 11^η μερ. κατέλαβε μάλλον εύκολα τη Σαπάντζα και το Αντά Παζάρ. Το Α΄ Σ.Σ. από το Ουσάκ έφθασε ως το Μπολασαντίν, 40 χλμ. ανατολικά. Το Γ΄ Σ.Σ. από την Προύσα κινήθηκε προς το Εσκί Σεχίρ. Αρχικά συνάντησε μικρές αντιστάσεις. Κατέλαβε, σχεδόν εύκολα, το Στογκούτ. Στα βορειοδυτικά όμως, 35 χλμ. μακριά από το Εσκί Σεχίρ βρήκαν καλά οχυρωμένες τουρκικές δυνάμεις. Χρειάστηκαν σκληρές μάχες για να καταλάβουν η μεν 7^η μερ. τα υψώματα γύρω από την Κοβαλίτσα, η δε 3^η το Αβγκίν. Οι Έλληνες κράτησαν τις καταληφθείσες θέσεις επί μέρες παρά τις αλλεπάλληλες τουρκικές αντεπιθέσεις. Οι Τούρκοι, όμως, με σφοδρές επιθέσεις έσπασαν το κέντρο όπου μαχόταν η απειροπόλεμη 10^η μερ. Μετά από αυτό, στις 2/4 το Γ΄ Σ.Σ. άρχισε να υποχωρεί εύτακτα στις οχυρές του θέσεις προς την Προύσα, έχοντας σοβαρές απώλειες. Οι Τούρκοι δεν επιχείρησαν να αναχαιτίσουν την ελληνική υποχώρηση. Το αντίθετο συνέβη με την υποχώρηση του Α΄ Σ.Σ. από το Εσκί Σεχίρ – Αφιόν Καραχισάρ προς το Ουσάκ, το οποίο αναγκάστηκε να δώσει σκληρές μάχες υποχωρώντας, ιδίως το 34^ο σύνταγμα στην οχυρή περιοχή Τομλού – Μπουνάρ.

    Οι επιχειρήσεις του Μαρτίου συνιστούσαν, κατά μια μετριοπαθή ως αυστηρή εκτίμηση, την πρώτη ελληνική αποτυχία στη Μ. Ασία με σημαντικό ψυχολογικό αντίκτυπο στη μαχητικότητα του στρατεύματος, κατά πόσο ήταν σε θέση ν’ αντιμετωπίσουν ένα σοβαρό και καλά οργανωμένο αντίπαλο.